खिद्रापूरच्या कोप्पेश्वरालयाची यात्रा

खिद्रापूरच्या कोप्पेश्वरालयाची यात्रा
मित्रांनो,

खिद्रापूरचे कोप्पेश्वर शिवमंदिर आपल्याला नवे नाही. अनेकांनी तेथे जाऊन त्या शिल्पांचा विविधांगानी आस्वाद घेतला आहे. अभ्यासपूर्ण माहितीतून त्या मंदिराचा पूर्वेइतिहास सुंदर सुंदर छायाचित्रातून रसग्रहणासह सादर केला आहे.
त्याच्या लिंक्स नवीन वाचकांना इथे मिळतील.

जयंत कुलकर्णी एप्रिल 2013
शिलाहारांचे कोप्पेश्वर मंदिर भाग 1
शिलाहारांचे कोप्पेश्वर मंदिर भाग 2
शिलाहारांचे कोप्पेश्वर मंदिर भाग 3

रंगासेठ डिसेंबर 2012
खिद्रापूर - कोपेश्वर मंदिर
.....

मला त्या वास्तूला भेट द्यायचा योग यायला 65 वर्षे लागली! एक उत्सुक यात्री म्हणून मी तिथे गेलो होतो. ख्यातनाम वास्तू आलयांना शोधक नजरेने न्याहाळणारा अभ्यासक म्हणून या भेट देण्याच्या उद्देश नव्हता म्हणून आधुनिक कॅमेरे व अन्य तांत्रिक व यांत्रिक फोटोग्राफीचे सामान जवळ न बाळगता माझे तिथे जाणे झाले.

मला काही काळापूर्वी मातृशोक झाला. त्याच्या निमित्ताने अस्थिविसर्जनास मी नरसोबाच्या वाडीला गेलो होतो. त्यानंतर अनेक वर्षांपासून या वास्तुविशेषाला भेट द्यायची राहून गेली होती, त्याची हुरहुर कमी व्हावी म्हणून मी कुरूंदवाडवरून बस तात्काळ नसल्याने, एक वडाप - 6 सीटर - खास ठरवून परतीच्या बोलीवर धक्के खात खात पोहोचलो होतो.

मंदिरातील शिवलिंगापाशी पोहोचेपर्यंत चिटपाखरू नव्हते! गाभाऱ्यात बसून मी जपसाधना केली. समोरच्या शिवपिंडीची रचना, दिशा व त्या सोबत आणखी एक उभंटाकार पिंड पाहून, बेपत्ता नंदी यामुळे गोंधळून गेलो होतो! 15 मिनिटात मंदिरातून परतताना 4-5 फोटो काढून खट्टू होऊन निघालो. मंदिराच्या बाहेरील चहा टपरीपाशी आलो. वडापवाल्याला हाताने ‘चला’ म्हणून बोलावले. अन तोवर चहावाल्याला ऑर्डर दिली. ‘बनवून देतो, थांबावे लागेल’ म्हणून तो कामाला लागला. इतक्यात एक व्यक्ती, ‘काहो तुम्ही मंदिर पाहिलेत काय?’ असे आपणहून मला विचारत पुढे आला. बुशकोट-पँट मधील त्याचा एक हात प्लॅस्टरमधे बांधल्याने गळ्यातील पटट्यात अडकवलेला होता.

‘नाही. निराशा झाली. इथे तर कोणीच नाही. आल्यासरशी 4-5 फोटो काढले इतकेच.’ म्हणून मी मन मोकळे केले.

‘या, मी दाखवतो’ म्हणत त्यांने मला परत मंदिरात नेले! कोण हा माणूस? एकदम कुठून आला? असा विचार करे पर्यंत आम्ही मंदिराच्या मुख्य परिसरात परतलो होतो. पुढील दीड तास त्याच्या समावेत कसा गेला मला कळले नाही!!

वडापवाला मला, ‘चला, चला माझी गिऱ्हाईकं जातायत’ म्हणून मागे लागला. तर त्याला ‘उगीच टिवटिव करू नकोस. गप बसून सोड’ असे कानडी हेलात मराठीतून व नंतर वेळोवेळी कानडीतून काही बोलून असे गप्पगार केलेन की तो शेवटपर्यंत गुमान झाला. माझा ताबा घेत तो मंदिराच्या कानाकोपऱ्यातील मूर्तींची व त्यातील बारकाव्यांची माहिती देताना रंगून जात होता. ‘मला तुमच्या सारखे लोक आवडतात. उगीच आटपा लवकर, लवकर म्हणणाऱ्यांच्या मी नादी लागत नाही! म्हणून त्यांनी आपली आवड सुनावली. मी सैन्यात होतो असे साभिमान सांगत वर डॉ. गो. बं. देगलूरकर कोण माहित तरी आहेत का?’ असा खडा सवाल करून माझी कसोटी घेतली. ‘नाही बुवा’ म्हटल्यावर त्याला त्यांच्या बाबत सांगायला हुरूप आला. ‘ते सर आले की संजय जोशीच्या घरात राहातात’ म्हणत आपली खास ओळख करून दिली.

‘आपण कोण? नाव काय?’ वगैरे मला विचारले तेंव्हा तुम्हाला ते शेवटी सांगेन म्हटल्याने त्याची उत्सुकता ताणली गेली. अगदी निघायच्या वेळी मी माझे ओळखपत्र त्याच्या हाती दिले. मी हवाईदलातून निवृत्त झालो हे कळताच त्यांना विशेष आनंद वाटला.

‘मी काही गाईड नाही, आपला मंदिर शास्त्राचा अभ्यास जाणकारांना सांगावा म्हणून मी अशा लोकांशी संपर्क करतो. मला पैसे वगैरे नकोत’ म्हटल्यावर मी त्यांना सहज म्हणालो, ‘अहो, या मंदिर निर्मितीला ज्या हजारो लोकांचे हातभार लागले. छिन्नी हातोड्यांचे, सुंदर कलाकारांचे, तज्ज्ञ वास्तुशास्त्रींचे, राजे-महाराजांचे त्यांना आता भेटणे शक्य नाही परंतु, तुम्ही या वास्तूचा आस्वाद करून दिलात त्यामुळे तुम्ही त्या कलाकारांपैकीच झालात. त्यांच्या महत्प्रयासांची आठवण म्हणून आदराची भेट आपल्याला दिल्याने मला ती त्यांना दिल्याचे समाधान मिळेल.’ म्हणून ही छोटीशी भेट नाकारू नये म्हणत हजाराच्या नोटा खिशात सरकवल्या व निघालो. असो.

तर अशा संजय जोशींच्या समवेत मिळालेल्या माहितीचा व छायाचित्रातून धावता आढावा सादर करत आहे. आधी पूर्वसुरींनी जी छायाचित्रे सादर केली आहेत, त्यांच्या कलाकौशल्याची व साधनसामुग्रीची माझ्या सारख्या सामान्य वकूबाच्या व मोबाईल कॅमेऱ्यातील चित्रांची बरोबरी करता येणार नाही. मला ज्या काही बाबी भावल्या व आधीच्या लेखातून पुसटशा उल्लेखिल्या गेल्या किंवा दिसण्यात आल्या नाहीत त्यांना सादर करायचे धाडस करत आहे. त्यातील तपशीलाची माहिती ही जोशींनी सांगितलेली आहे. इतक्या देवी-देवतांच्या, यक्ष-किन्नरांच्या व अन्य जनांच्या मूर्तीं, डिझाईन्स ऐकून लक्षात ठेवणे शक्य नाही म्हणून मी सादर केलेल्या तपशीलात चुका आढळल्यास ती माझ्या आठवणींची गफलत मानावे ही विनंती.

काही खुलासे -
1. मंदिरात नंदी का दिसत नाही? दक्ष कन्या सती बरोबर तो तिच्या माहेरी गेल्याने इथे नाही.
2. शिव कोपल्याने त्यांचे मुख दक्षिणेला झाले आहे. त्या कोपेश्वर पिंडीच्या शेजारी आणखी दिसणारी पिंडवजा मूर्ती धोपेश्वराची म्हणजे श्री विष्णूंची आहे. आडवे व उभे गंध यामुळे ते स्पष्ट होते.
3. मंदिरातील पूजेच्या पाण्याचा निचरा करणारे द्वार गोमुख नसून मकर मुख आहे. ते जिथे साठते त्या कुंडाचा आकार अष्टकोनी आहे. हे येथील खास वैशिष्ठ्य.
4. जोशींच्या मते हे मंदिर 13-14 शे वर्षांपुर्वीपासून आहे. देवनागरी शिलालेखातील ओळ अन ओळ त्यांनी पाठ म्हटल्याप्रमाणे वाचून दाखवली. कदाचित ती वास्तू त्या आधीही अस्तित्वात असावी, असे मला वाटले.
5. डॉ. गो. बं. देगलूरकरांच्या निर्देशनाखाली या वास्तूवर एक डॉक्यूमेंटरी 2005 च्या सुमारास बनवली गेल्याचे त्यांच्या कथनातून आले.
6. एका जाळीदार कलाकुसरीच्या शिळेतून बोट घालून त्यांनी त्याच्या कारागिरीतील बारकावे दाखवले.
7. मान वाकडी करून करून 15-20 फूट उंचीवरील मूर्तीतील सौदर्य न्याहाळताना-पाहताना ते नीट न पाहिल्याचे जाणवते. त्यासाठी उंच मचाणांची सोय करून मग एच डी कॅमेऱ्यातून दिवसाच्या विविध वेळी व रात्री फोकस टाकून त्यावर माहितीपट तयार केला जावा असे प्रकर्षाने वाटले.
8. श्री स्वामी नारायण संस्थेतर्फे अक्षरधाम या मंदिर रचनाकारांच्या मदतीने आधुनिक भारतीय इतिहासात मंदिर निर्माणाचा नवा अध्याय रचला गेला आहे. अशा संस्थांनी यात पुढाकार घेतला तर अशा अनेक दुर्लक्षित मंदिर वास्तूंचे मूळ सौदर्य निखरायला सुरवात होईल.
9. स्वर्गमंडपातील गोलाकार मोकळ्या शिरो भागाचे वैशिष्ठ्य दर्शवताना संजय जोशींनी माझी फिरकी घेतली. म्हणाले, ‘आपल्या मोबाईलला जमिनीवर ठेऊन सेल्फी क्लिक करा. पहा कसा पूर्णाकार चंद्रात तुम्ही दिसाल!’ मी तसे केले पण वरील अवकाशाचा फोटो येण्याऐवजी माझे शिर त्यात दिसले, ते पाहून तुमचे ते डोस्केचे फोटो पहायचे नाही हो, आणा मी दाखिवतो बघा... मग त्या फोटोत पूर्णचंद्राकार पांढऱ्या गोलावर माझ्या डोस्क्याचे सावट टिपले!!
10. मंदिराच्या कलशाच्यापर्यंतचा भागाचे छायाचित्र सहसा काढलेले दिसत नाही.

...

आपल्याला यंदाची दीपावली सुखा समाधानाची व मंगलमय जावो...
...
 
छायाचित्र पट

Figure 1 हत्तींच्या विविध आभूषण विलसित 92 मूर्तींचा दगडी चौथरा

Figure 2 मंदिर कळसावर फारच कमी कलाकुसर दिसते

Figure 3 मंदिर परिसर

Figure 4 पंचतंत्रातील कथा -गतीमंद कासवाला भुलवून सिहाला खाऊ घालणारे धूर्त बगळे

Figure 5 चलाख मर्कट- दुष्ट सुसर संवाद कथा

Figure 6 हत्तीवर आरूढ ध्यानस्थ बुद्ध

Figure 7 चुकून काढला गेलेला स्वर्गमंटपाकाशाचा फोटो

Figure 8 जो असा काढला पाहिजे होता !

Figure 9मूर्ती भंजकांच्या तावडीतून सुटलेला पूर्णसोंडेचा हत्ती

Figure 10 पोकळ करून केलेल्या खोबणीतील सुबकता

Figure 11 दातेरी यंत्राकार मांडणीचे कातळ

Figure 12 मैथुन आकृती

Figure 13 दक्षिण मुखीशिवांचे आडवे व विष्णूंचे उभे गंध अर्चित दोन लिंग समान आकृतीबंध

Figure 14 जोडवी अन पैंजण पावलाचे सांगाती

Figure 15 अंब्याच्या डहाळ्या व कैऱ्या चैत्र महिना दर्शवतात

Figure 16 संदर्भ न आठवणारे शिल्प कदाचित चोरून भेटणारे तरुण जोडपे?

Figure 17 गाल फुगवलेला वादक शिवगण

Figure 18 अष्ट कोनी कुंड त्याला जोडून असलेले सांड पाण्यासाठीचे मकरमुख

Figure 19 अस्थिपंजर कलिका

Figure 20 डाव्या बाजूचा अरबी व उजव्या बाजूचा बसक्या नाकाच्या वंशाचा

शिवाय अनेक फोटो आहेत पण त्याचे संदर्भ आठवत नाहीत...

--- Wing Commander Shashikant Oak. Pune. India.
: 09881901049