...आणि सामर्थ्याचा स्वर, माझिया गा व्यंजनाला

भाषाभगिनींच्या नात्याचे काही पदर उलगडून दाखवणारा चांगला लेख.

अशी भाषिक सरमिसळ रंजक आहे. नवीन भाषा शिकताना ओळखीचे वाटणारे शब्द थोड्या वेगळ्या रूपात दिसले की गंमत वाटते. खरंतर शिकताना वेळ जास्तच लागतो, पण मजाही तेवढीच येते. आपण वेगळी ओळख, संस्कृती जपण्याच्या हट्टापायी जगापासून वेगळं राहिल्यास सांस्कृतिक ठेवा(सुद्धा) किती मर्यादित राहू शकतो हे अशा प्रकारच्या लेखनातून निश्चितच समजतं. देशाटन करताना असंही शिक्षण होऊ शकतं हे सांगण्याबद्दल नंदनचे आभार.

सामान्यांच्या तुर्कस्तानाचे फोटोही आवडले. (खरंतर गोग्गोड, "डेस्कटॉपी" फोटो पाहण्यापेक्षा असे फोटोच अधिक आवडतात.)

या लेखातलं काय काय जास्त आवडलं असं सांगता येणार नाही. सगळच आवडलं पण भाषेतील साधर्म्य शोधणं हे सगळ्यांना आवडतं. एकंदरीतच तुझे लेख वाचणं म्हणजे मेजवानी.

अत्यंत आवडत्या विषयावरचा लेख अतिशय आवडला आहे. धन्यवाद शेठ!

>>>दोन परस्परविरोधी प्रवाहांचा छोटेखानी मागोवा घेण्याचा केलेला हा प्रयत्न.<<<

एकदम मस्त आणि माहितीपूर्ण!

>>>मंगोल टोळ्यांचे आक्रमण, अंतर्गत दुफळी, नाविक सामर्थ्याकडे केलेले दुर्लक्ष, दस्तऐवजीकरण आणि परदेशात दूतावास राखणे यासारख्या महत्त्वाच्या गोष्टींकडे केलेला कानाडोळा, शेजारच्या संस्कृतींकडून चांगल्या गोष्टी स्वीकारण्याची न दाखवलेली मनोवृत्ती, <<<

हे वाचताना मला आधी वाटले की तत्कालीन भारतीय राज्यकर्त्यांबाबत लिहीत तर नाही आहे ना हा! :-) ( आणि त्यावरून सावरकरांचा सात बंद्यावरील कोरडे ओढणारा लेख आठवला)

छान झालाय लेख नंदन.

इतक्या सविस्तरपणे एखादी गोष्ट मांडायची, ती वाचताना सोपीही ठेवायची, आणि त्यातले मूल्य तर ढळू द्यायचे नाही हे कर्मकठीण आहे.
असे जमलेच कसे हे पाहून थक्क व्हायला होते आहे.
अवांतरः-
>>>मंगोल टोळ्यांचे आक्रमण, अंतर्गत दुफळी, नाविक सामर्थ्याकडे केलेले दुर्लक्ष, दस्तऐवजीकरण आणि परदेशात दूतावास राखणे यासारख्या महत्त्वाच्या गोष्टींकडे केलेला कानाडोळा, शेजारच्या संस्कृतींकडून चांगल्या गोष्टी स्वीकारण्याची न दाखवलेली मनोवृत्ती, <<<
ह्याबद्दल विकासरावांशी सहमत ;)
मलाही अगदि तस्सच वाटलं.

रोचक विषयावरचा सुरेख लेख.
आणि तो सोपा ठेवल्याबद्दल तुम्हाला किरमिजी साफा आणि हुर्मुजी घोडा अर्पण!!!
:)

तुर्कस्तान मोहिमेतील मिळकत मित्रांमध्ये अशीच लुटायची!

लेख आवडला.

अतिशय आवडला लेख.

किर्मिजी, मुदपाक, स्वाहिली वगैरे शब्दांचा इतिहास लै आवडला. किर्मिजी थोडा माहिती होता, पण मुदपाक आणि स्वाहिली लैच भारी. तुर्कीपेक्षा अर्थात अरब एक्स्पान्शनला या शब्दांच्या प्रसाराचे श्रेय जाते. लेखात म्हटल्याप्रमाणेच तुर्कस्तानावर तुर्कांची सत्ता होती चेंगीजोत्तर काळापासून, पण तुर्कीमध्ये इतकी अरब भेसळ झाली की मूळ मंगोल भाग कितपत राहिला असावा शंकाच आहे.

नकाशा अन फोटोजमुळे लेखाला एक वेगळी क्लॅरिटी आली आहे. आशिया व युरोप यांच्या तौलनिक उदाहरणांनी विषय समजावयास खूप मदत होते.

हा लेख अगदी माबोवरील चिनूक्स पद्धतीचा वाटला. दंडवत स्वीकारा _/\_

पण हुर्मुजी शब्दाचा अर्थ तो काही सांगितला नाहीत :)

रच्याकने:

१. हा लेख अगदी माबोवरील चिनूक्स पद्धतीचा वाटला. दंडवत स्वीकारा _/\_

२. पण हुर्मुजी शब्दाचा अर्थ तो काही सांगितला नाहीत :)

प्रत्येक वाक्य चवी-चवीने वाचावं इतका सुंदर लेख, धन्यवाद!

इतके चांगले लेख येताहेत, की 'श्री गणेश लेखमाला' ही कायमस्वरूपी feature करावी असा संपादकांना आग्रह करायचा मोह होतो आहे. (दुसर्‍या रुपात का होईना, 'पाहूणे संपादकीय' परत आले असं वाटलं!)

{कदाचित अवांतर वाटेल, पण 'soft power' चा उल्लेख आणि त्या दुव्यावरचं विश्लेषण [ability to attract and co-opt rather than coerce ...using force or money as a means of persuasion] वाचून आजच वाचलेलं एक वृत्त आठवलं; एका अनोळखी शीख तरूणीचा दुसर्‍या एका परदेशी तरूणाने तिच्या नकळत फोटो काढून तिच्यावर अविचारीपणे केलेल्या सार्वजनिक टिप्पणीनंतर तिने न चिडता त्याला संयमाने जे उत्तर दिलं, त्याचा परिपाक म्हणून त्या तरूणाने तिची आणि शीख समाजाची जाहीर क्षमा मागितली. [Balpreet: I'm sorry for being a closed minded individual. You are a much better person than I am.
Sikhs: I'm sorry for insulting your culture and way of life....I've read more about the Sikh faith and it was actually really interesting. It makes a whole lot of sense to work on having a legacy and not worrying about what you look like. I made that post for stupid internet points and I was ignorant.]

त्या बलप्रीत या तरूणीच्या संयमित प्रतिक्रियेचं कौतुक करतांना त्या धाग्यावर मोठ्या संख्येने आलेल्या प्रतिक्रियांमधून शीख चालीरीतींबद्दल काहीही माहीत नसलेल्या अनेक प्रतिसादकांनी 'आम्हाला शीख समाजाविषयी आता आदर वाटतो' हे नमूद केलं आहे. Ability to reason with dignity, rather than using force as a means of persuasion हेही सॉफ्ट पॉवरचंच उदाहरण आहे असं मी म्हणेन.}

नंदन, सुरेख लिहिलंस. आवडलं.

फॅन्टास्टिक लिहिलंय.

ऐतिहासिक आणि भौगोलिक संदर्भ देत देत भाषांमधल्या देवाणघेवाणी बद्दल इतक्या ओघवत्या रसाळ भाषेतले आणि तरिही सहजसुंदर सोपे लेखन वाचताना कमालीचा खुसखुशीत आणि तोंडात विरघळणारा मधाळ बकलावा खाल्ल्यासारखं वाटलं! :)
मी मध्यंतरी तुर्की एअरलाईन्सने प्रवास केला त्यावेळी 'तुर्क हवा योल्लारी' हे त्या एअरलाईनचे नाव वाचनात आले. त्यावेळीच 'हवा' हा शब्द वाचून मस्त वाटलं होतं. मग आतातुर्क एअरपोर्टवर उतरल्यावर जिथे मिळेल तिथे असे माहितीचे शब्द शोधण्याचा खेळ चालवला होता त्याची आठवण आली.

खुद के साथ बातां : हा नंदन जर ऑफिसच्या कामाकरता तुर्कस्थानात गेला असेल तर त्याच्या म्यानिजराला वारंवार नंदनला वेगवेगळ्या देशात पाठवण्याची सुबुद्धी गणराय देईल का? म्हणजे मग अधूनमधून तरी 'नंदनीय' लिखाण वाचायला मिळेल! :)

सुंदर लेख!
बहासा (भाषा) मलेशियामध्येही असे अनेक संस्कृतोद्भव शब्द दिसतात पण असं लिहायला आम्हाला जमणार नाही.

सदर धाग्यात केलेला प्रयत्न डों मीना सुधाकर प्रभू यांच्या तुर्कनामा या पुस्तकातही केला आहे.मराठी भाषेत कितीतरी शब्द पोर्तुगीज, गुजराथी कन्नड, अरबी फारसी ई भाषातून आलेले आहेत. प्रवाडी भाषाच प्रसरते व टिकते. मराठी भाषेची घडण जे लक्षात घेतील त्याना " मी मराठी" जा दुराभिमान रहाणार नाही. फक्त अभिमानच राहील.

वाहवा! वाहवा! आणि केवळ वाहवा!

आवडले.

हवा, मैदान, फत्ते(ह), मुश्किल, मदबख (मुदपाकखाना), इमारत, दुकान, मालक, शजर इ.इ. अनेक उर्दू-मराठी शब्द अरेबिक भाषेत सापडतात. ह्यातले कित्येक शब्द मोघलांमार्फत आपल्यापर्यंत पोहोचले असावेत.

लेख अतिशय वाचनिय झाला आहे. अभिनंदन.

झकास हो नंदनशेठ. इतक्या चांगल्या लेखाला वाचनखूण म्हणून साठवायची सोय नाही म्हणून हळहळलो होतो; पण लक्षात आले की नंदनच्या किती लेखांना वाखू म्हणून साठवून ठेवू? अन मग जरा हळहळ कमी झाली :)

नंदन सेठ..
__/\__ घ्यावा
तुमच्या निरीक्षण शक्तीला सलाम :)

उत्तम लेख

नंदोबा...
या वेळेस दिवाळी गणपतीतच..
उत्तम लेख आहे.. साला कुठे जाउन काय लक्षात ठेवशील याचा भरवसा नाही.

उत्तम लेख, धन्यवाद नंदन शेट.

नंदनशेठ बर्‍याच दिवसांनी वाचनखुणेत साठवावे असे काही हाताला लागले.

'किरमिजी' शब्दाची व्युत्पत्ती आणि प्रवास तर अतिशय सुरेख रेखाटला आहे.

नंदनशेठ पुन्हा लिहिते झाला ह्याचा आनंद मात्र सगळ्यात जास्ती आहे हे वे.सां. न. ल.

लेख उत्तम झाला आहे. भाषा, इतिहास, संस्कृती, संशोधन, विचार असे वैचारिक लेखात असावे असे सर्व घटक फर्मास. उत्तम लेखाची ही टेंप्लेट आहे.

ह्या लेखकाचे वाचन, त्यावर केलेला विचार, चिंतन, त्यामुळेच नेमकें "दृश्य" टिपण्याची नजर सगळे अनुकरणीय!

असे लेखन/विचार त्या त्या भाषेला समृद्ध करत असतात बाकी जगभरचा समाज/मनुष्य हा इथुन तिथुन सारखाच!

नंदन धन्यवाद!

सुरेख लेख नंदन. शीर्षकही समर्पक! तुर्की भाषेतही इतके शब्द माहितीचे असतील असं वाटलं नव्हतं. असाच जगभर फिरत राहा आणि निरनिराळ्या भाषा, संस्कृती, परंपरा, रूढी वगैरेंवर भरपूर लिहित राहा! :)

बाकी, हे भाषिक देवाणघेवाणीचे प्रकार अत्यंत रोचक आहेत. ग्रीक भाषेत तर केवढेतरी शब्द आपल्या ओळखीचे सापडतात. त्यावरही काही लिही. :) मागे मायबोली वर अर्निका यांनी या धर्तीवर एक लेख लिहिला होता. लिंक मिळाली की देतो. त्यात ग्रीक भाषेत प्रथम, द्वितीय, तृतीय, चतुर्थ ला अनुक्रमे प्रोतेती, द्वोती, त्रीति, आणि तेतार्ती असे शब्द आहेत हे लिहिल्याचं आठवतं.

भाषा आणि भूगोलैतिहासाचा छान मेळ घातला आहेस रे... _/\_

"प्रेमासाठी 'अश्क' हा शब्द रूढ आहे""
ए पण उर्दु (जिच्यावर तुर्की भाषेचा प्रभाव आहे) भाषेत अश्क म्हणजे अश्रु नां?

लेख आवडला.

आभारी आहे.

केवळ सुंदर !!!

माहीतीपुर्ण लेख.

व्वा नंदनशेठ.
'' दिक्कत, मोहब्बत, '' या शब्दांना वाचल्यानंतर अरे, हा तर आपल्या भाषाशास्त्राचा विषय आहे, याची जाणीव झाली. आणि लेखानं जी पकड घेतली की फीर पुछो मत. शब्दाची सरमिसळ तशी जगभरच असावी. शब्द, भाषा, मानवी जीवनाच्या प्रवासाबरोबर आपलाही प्रवास चालू ठेवते याची जाणीव लेखाने दिली. उत्तमोत्तम संदर्भ.शब्दांकडे पाहण्याची दृष्टी. शब्दांच्या परंपरेचा शोध घेण्याची जिज्ञासा. आणि असं बहुत कुछ. नंदनं यांनी नेहमी लिहितं राहीलं पाहिजे. और क्या कहु.

-दिलीप बिरुटे

शब्दांचा प्रवास आणि त्यांना वाहून नेणारा राजकीय सत्तेचा प्रवाह यांचा आढावा आवडला. भाषेची व्यंजनं (शब्द) राजकीय सामर्थ्याने स्वर बदलतात हा मर्ढेकरांना अनपेक्षित असलेला अर्थ या लेखाला शीर्षक म्हणून चपखल बसतो.

मात्र 'जेत्यांची भाषा आणि संस्कृती यांचा जीतांवरचा परिणाम' हा फारच मोठा आवाका असलेला विषय. लेखमाला होण्याचा जीव असताना एकच लेख आल्यामुळे या प्रवाहांच्या भोवऱ्यात थोडं गरगरल्यासारखं झालं. इतिहास हा माझा आधीच कच्चा विषय. त्यात तुर्कस्थानसारख्या देशाविषयी 'कॉन्स्टॅंटिनोपल तुर्कांच्या हाती पडले' किंवा 'तरुण तुर्क' वगैरे वाक्य-शब्दप्रयोगापलिकडे फार माहिती नाही. एकेकाळी या देशाचं प्रचंड साम्राज्य असताना नव्या जमान्यात विस्तार न होता ते विलीन झालं याबाबत माहिती चांगली आली आहे. पण अजून आवडेल. तुमच्या सिद्धहस्त लेखणीतून ती आली तर तो कंटाळवाणा घटनांचा इतिहास न रहाता प्रवाहांचा मागोवा होईल ही खात्री आहे.

रंजक आणि माहितीपूर्ण लेख.
खूप खूप आवडला.

सुप्पर लाईक्ड ...रजनीलाईक्ड

मस्त लेख! खूप आवडला.

माहितीपूर्ण लेख आवडला.

लेखाचे निम्मे यश त्याच्या शीर्षकात असते.

दोन भाषांमधीत देवाण-घेवाणीत सॉफ्ट पॉवरचे असलेले स्थान हलकेच अधोरेखीत करणार्‍या शीर्षकामुळे लेखाची खुमारी अधिकच वाढली आहे, हे निश्चित!

किरमिजी-crimson चे मूळ कृमि-ज मध्ये आहे, हे वाचून, लेख थोडासा "पुनाओ़की" वळणावर जातोय की काय, असे वाटत होते!!!

अर्थात त्याचवेळेस. shampoo चे मूळ चंपीत आहे, हेदेखिल अंधूकसे आठवून गेले!

सत्तेचे केंद्र बदलताच शब्दांचे प्रवाह कसे बदलतात, हे रोचकपणे दाखवणारा लेख आवडला, हेवेसांनल!

नंदनशेठना असेच देशोदेशी फिरण्याची संधी मिळो आणि मुख्य म्हणजे ते लिहिते होवोत, हीच ईच्छा!

माहितीपूर्ण तरीही कंटाळवाणा न होणारा लेख. एखाद्या विशिष्ट-भाषिक लोकसमूहाचा भौगोलीक विस्तार आणि राजकीय/सामाजिक प्रभाव यांचा त्या भाषेतील शब्दांचा इतर भाषांमध्ये प्रसार होण्याशी असलेला संबंध स्पष्ट करून दाखवणारा हा लेख आवडला.
असे आणखी लेख लिहावेत.

नंदन, सुरेख लेख.. खूप आवडला.
स्वाती

विषयानुरूप शब्द बदलण्यापूर्वीचे मूळ उद्धरण "आणि सामर्थ्य स्वराचे" असे आहे काय?

कानाला काहीतरी बोचते आहे, पण संदर्भ बघायला मर्ढेकरांचा कवितासंग्रह हाताशी नाही :-(

सुरेख !
लेख आवडला ! :) चांगलं काहीतरी वाचल्याचं समाधान मिळालं :) धन्यवाद !

नमस्कार नंदनशेठ!
लई दिवसांनी लेखक म्हणून तुमचं नाव दिसल्यावर लगोलग लिखाण वाचलं आणि त्या वाचनाचं सार्थक झालं. लेख अतिशय सुरेख उतरलाय आणि वाचताना कुठेही क्लिष्टता वाटली नाही हे जरूर नमूद करतो.
इतिहास, भूगोल आणि भाषा यांच्या माध्यमातून आलेली ही माहिती सुयोग्य छायाचित्रांमधून व्यवस्थित पोहोचली मात्र याच संदर्भातील "अशी वाढते भाषा" स्वरूपातली अधिक अनुषंगिक माहिती वाचायला निश्चित आवडेल.
माहितीपूर्ण लिखाणाबद्दल आभार!

या किरमिजी शब्दाचा संबंध मी लहान असताना अलेक्झांडर ग्रीन च्या क्रिमसन सेल्स चे मराठी रूपांतर किरमिजी शिडे वाचले होते. त्यावेळी तो कुठलातरी वेगळाच रंग, कधी न बघितलेला असा असावा, असे वाटायचे. नंतर कळले या कादंबरीवरच एक चित्रपट पण आहे पण त्याचे नाव स्कार्लेट सेल्स आहे. आता स्कार्लेट म्हणजेच क्रिम्सन का?
लेख सुंदरच आहे. खूप धन्यवाद.

एक चांगला लेख पुन्हा एकदा वर काढते.

किरमिजी गोंडा नावाचे पुस्तक पुर्वी वाचले होते ते आठवले . रशिअन राज्यक्रांतीच्या काळातील एका शुर गुप्तहेराची ती साहसकथा होती . किरमिजी गोंडा हे त्या गुप्तहेराचे टोपणनाव असते .

नंदन,

तुमचा लेख म्हणजे ज्ञानरंजनाची मेजवानीच (हा अरबी की फारसी शब्द?). ओघवती शैली आहे. किरमिजी ते criimson या प्रवासावरून मिहीर --> मीर --> muir हा शब्द आठवला. तसेच दुर्ग --> बुर्ज --> बुरूज --> बर्ग --> berg आणि पुरी --> bury = borough हे आठवले.

कुलतारक --> कोल तार (हिब्रू) --> culture हा ही एक रंजक प्रवास आहे.

आ.न.,
-गा.पै.

यशोताईंचे आभार हा लेख वर काढल्याबद्दल.

छान

कवी ग्रेसच्या एका कवितेची ओळ आहेना ती
किरमिजी वळणाचा धुंद पाऊस येतो
पुढे साजण नाही ..... अस काहीतरी आहे आठवतय का कुणाला कृपया द्याव्या त्या ओळी.
बाकी पहीली ओळ नक्की अशीच. आणि याच " किरमिजी" शब्दामुळे ही ओळ लक्षात राहीलेली होती अर्थ माहीत नव्हता
नुसत्या शब्दाने धुंद झालेलो...
अप्रतिम सुंदर लेख नंदनजी अनेक धन्यवाद
आणि यशोधराजींना डबल धन्यवाद धागा वर आणण्यासाठी.

बर्‍याचदा प्रत्यक्ष सत्तेपेक्षाही जेत्यांच्या संस्कृतीच्या 'सॉफ्ट पॉवर' पकडीतून निसटणं अधिक अवघड असतं.

या विधानातील सत्याशी पुर्णपणे सहमत आहेच. मात्र याच्याच अगदी उलट उदाहरणही घडु शकत.
याच सर्वात तेजस्वी उदाहरण म्हणजे रोमनांनी ग्रीकांवर जरी विजय मिळवला तरी म्हणजे ग्रीक जित असले तरी नेमक उलट मार्गाने रोमनांनी ग्रीकांची फिलॉसॉफी पोएट्री इ. अनेक बाबींना आत्मसात केलं. काही ग्रीक गुलाम तर रोमन मालकांच्या मुलांना भाषा तत्वज्ञान शिकवत असत. कित्येक युद्धात पराक्रम गाजवणारे व प्रत्यक्ष ग्रीकांना हरवणारे रोमन जनरल्स अ‍ॅट द सेम टाइम उत्साहाने ग्रीक फिलॉसॉफी चा अभ्यास करत असत.
स्टोरी ऑफ सिव्हीलाएझेशन च्या ३ र्‍या खंडात विल ड्युरांट याची अनेक सुंदर उदाहरणे हरलेल्या ग्रीकांकडुन जिंकलेल्या रोमनांकडे वाहणारी उलटी गंगा ची उदाहरणे फार सुंदर देतो.
एकंदरीत मजाच आहे.