हिंदू धर्म म्हणजे नक्की काय?

हे वाचा आणि बघा काय बोध होतो ते :---
http://www.vivekananda.org >>> Readings >>>Addresses at the Parliament of Religion, Chicago >>>Paper on Hinduism

मदनबाण.....

Stride 2009 :---
http://www.southasiaanalysis.org/%5Cpapers34%5Cpaper3354.html

धर्म म्हणजे काय . पूजा करताना घंटा उजव्या हातात असावी की डाव्या? शेंडीची लांबी काय असावी? ताम्हन हे शास्त्रशुद्ध की पळी पंचपात्र योग्य?
ह्या असल्या चर्चाचर्‍हाटामुळे हिंदु धर्माचे डबके झाले आहे असे विवेकानन्द शंभर वर्षापूर्वी म्हणाले होते

हिंदू धर्म म्हणजे नक्की काय?

माहीत नाही..

हा धर्म आहे काय?

हो. निदान लहानपणापासून तरी असेच कळले आहे..

ही जीवनपद्धती आहे काय?

माहीत नाही..

जीवन पद्धती म्हणजेच धर्म नव्हे काय?

असं म्हणता येईल असं वाटतं!

संप्रदाय म्हणजे काय?

'ठराविक पद्धती/रितीरिवाज मानणारा एक समूह' अशी माझ्या लेखी व्याख्या आहे..

हिंदू संप्रदाय की हिंदू धर्म?

सांगता येत नाही...

हिंदू धर्माची व्याख्या करण्याचा कुणाला अधिकार आहे?

माहीत नाही...

हिंदुत्व आणि हिंदू मधला फरक काय?

मला माहीत नाही. कदाचित याचं उत्तर बाळासाहेब ठाकरे देऊ शकतील..

तात्या.

Religion Explained हे Pascal Boyer या मानववंशशास्त्रज्ञाचे पुस्तक मिळ्वून वाचावे. जमल्यास संक्षेपाने त्याचा परिचय करून द्यायचा प्रयत्न करीन. एखाद्या मानवसमूहाने स्वीकारलेला जीवनविषयक आणि वैश्विक दृष्टीकोन म्हणजे धर्म अशी सोपी सुटसुटीत धर्माची व्याख्या करता येईल. जीवनविषयक दृष्टिकोनात आचरण, नीति यांचा समावेश होतो. चार वर्ण आणि आश्रम हे हिंदूंचें पायाभूत जीवनविषयक दृष्टीकोन आहेत.

निमा, भरपूर काथ्याकूट करता येईल, पण पुन्हा, पुन्हा तेच तेच काय बोलायचे? स्वामी विवेकानंदांच्या विचारांची/ लिखाणाची लिंक तर वर बाणाने दिलीच आहे, तिथे सुरुवातीलाच म्हटले आहे,

Of the Swami's address before the Parliament of Religions, it may be said that when he began to speak it was of "the religious ideas of the Hindus", but when he ended, Hinduism had been created.

हे एक. त्यातील he began to speak it was of "the religious ideas of the Hindus", हे मला फार महत्वाचे वाटते. ह्यात केवळ वैदिक धर्म अनूस्यूत नाही असे मला वाटते, माझे चुकत असेल तर जाणकारांनी जरुर सांगावे. हिंदूस्तानच्या भूमीवर जन्मलेला/ली/ले जो/ जी/ जे, आणि म्हणून तो/ती/ते हिंदू (सिंधू व अल् हिंद चे संदर्भ) , त्यांच्या पंथातील सांगितल्या गेलेल्या (त्यांच्या) धार्मिक निष्ठा...

आणि मग

but when he ended, Hinduism had been created.

हे देखील पहा,

Hinduism in its wholeness the speaker bases on the Vedas, but he spiritualises our conception of the word, even while he utters it. To him, all that is true is Veda. "By the Vedas," he says, "no books are meant. They mean the accumulated treasury of spiritual laws discovered by different persons in different times."

आणि हे,

"From the high spiritual flights of the Vedanta philosophy, of which the latest discoveries of science seem like echoes, to the lowest ideas of idolatry with its multifarious mythology, the agnosticism of the Buddhists, and the atheism of the Jains, each and all have a place in the Hindu's religion." To his mind, there could be no sect, no school, no sincere religious experience of the Indian people — however like an aberration it might seem to the individual — that might rightly be excluded from the embrace of Hinduism

याहून अधिक स्पष्ट ते काय? असो.

हा धर्म आहे काय?

मागील चर्चेत 'धारयते इति धर्म' असा उल्लेख आलाच आहे. धर्म शब्दाचा अर्थ नेमकेपणाने सांगणे अवघड आहे. पण धृ= धारण करणे, आधार देणे, पोषण करने, या धातूपासून तो शब्द बनला आहे, असे वाचायला मिळते.

धर्माच्या व्याख्या : जैमिनीने पूर्वमी. सूत्र (१.१.२) मधे 'चोदनालषणो S धर्म' (आज्ञास्वरुपाच्या वेदवचनांवरुन ज्याचा बोध होतो तो धर्म) अशी व्याख्या केली आहे.

वैशिषिकांनी 'यतोभ्यूदयनि:श्रेयससिद्धि: स धर्म:' (ज्याच्यापासून ऐहिक आणि पारलौकिक सुखाची प्राप्ती होते तो धर्म)

हारिताने धर्माची व्याख्या ' श्रुति प्रमाणकः ' (वेदावर आधारलेला) अशी व्याख्या केली आहे.

आचरणाची निश्चित तत्त्वे अथवा नियम असा ढोबळ अर्थ असावा.

जीवन पद्धती म्हणजेच धर्म नव्हे काय?
जीवनपद्धती म्हणजे धर्म मानायला हरकत नसावी. जीवनपद्धतीचे काही नियम असावे असे वाटते.

संप्रदाय म्हणजे काय? संप्रदायाचा शब्दशः अर्थ. चाल, रीत,मार्ग, धर्मपंथ असा आहे. तेव्हा 'विशिष्ट विचारांचा' या अर्थाने त्याचा अर्थ घ्यावा असे वाटते. उदा. हिंदू हे धार्मिक, आध्यात्मिक, पण त्यातही जरासे वेगळे विचार सांगणारे जसे, नाथ संप्रदाय, महानुभाव,वारकरी ,दत्त,समर्थ, इत्यादी . या संप्रदायांनी पौराणिक धर्मात काही बदल करण्याचा प्रयत्न केला असावा म्हणून संप्रदाय असा एक अर्थ त्यासाठी वापरल्या जात असावा.

हिंदू धर्माची व्याख्या करण्याचा कुणाला अधिकार आहे?
असा अधिकार कोणा एका व्यक्तीला तर नक्कीच नसावा. सर्वांनी मिळून काहीएका जीवनपद्धतीला मान्यता दिली असावी आणि ते नियमांना धर्म मानन्यात येत असावे असे वाटते. (चुभुदेघे)

धर्माच्या व्याख्या : काणेकरांच्या धर्मशास्त्राच्या इतिहासातून घेतल्या आहेत.

प्रा.डॉ.दिलीप बिरुटे

१. हिन्दु धर्म हा एक स्वतन्त्र धर्म नसून अनेक सम्प्रदाया.म्चे व धर्मांचे मिश्रण आहे. प्राचीन भारतात शिव पूजक असा शैव धर्म होता.. ( आपण याला आज सम्प्रदाय म्हणतो.) शन्कर व पार्वती हे मुख्य दैवत, लिन्ग पूजा, शोडष्पचार मूर्तीपुजा करणे, म्रूत्यू नन्तरचे जीवन, ८४ लक्ष योनी, त्यात फिरणारा आत्मा या सन्कल्पना याच धर्मातल्या.

२. याच्या इतकाच जुना दुसरा प्रमुख धर्म म्हणजे 'वैदिक धर्म' . हा आर्यांचा धर्म... हा मुळचा भारतातला की उत्तर ध्रुवावरचा हा मुद्दा आता विचार करण्याचे आता कारण नाही... इन्द्र, वरूण, मित्र, सविता,प्रजापती, भग, पूषण, रुद्र, आश्विनी अशा काही यातल्या देवता... मुळात या देवता निराकार असल्याने त्यान्च्या मूर्ती, देवळे न्व्हती... यज्ञ रुपात उपासना होती, ८४ लक्ष योनी- फिरणारा आत्मा वगिरे सन्कप्लना मात्र या धर्मात नव्हत्या.. तीर्थक्षेत्र ही सन्कल्पना नव्हती.. मूळ धर्म ग्रन्थ तीन वेद... रुग, यजु, साम

३. याखेरीज ब्रम्हदेव, मूर्तीरुप विष्णू व लक्ष्मी, गणपती, दत्त... याना मानणारे असे अनेक छोटे छोटे सम्प्रदाय ( की धर्म?) होते.

४. वर्षानु वर्शे हे सम्प्रदाय- धर्म आपापसात भान्डत होते.... व्यासानी जेन्व्हा पुराणे लिहिली ( सन्कलीत केली) तेन्व्हा मुख्य उद्देश होता... सगळे मिळून एक्सन्ध एक धर्म करणे.... यात वैदिक देवाना सारख्या अशा देवतान्चा प्रामुख्याने विचार झाला... प्रजापती= ब्रह्मा, वैदिक विष्णू= मूर्तीरूप विष्णू, रुद्र= शिव ... अशा सन्कल्पनातून मूळ वैदिक देव बाजूलाच राहिले... वेद देखील बाजूला राहिले.... वेदातील काही रुचा या यान्चे स्तवन करताना वापरल्या जाऊ लागल्या आणि मूर्ती व देवळे मात्र मूर्ती पूजक धर्मातून उचलले गेले... हे सर्व पौरोहित्य करणारे ब्राह्मण मात्र मूळचे वैदिक... अशा प्रकारे धेडगुजरी पुराणोक्त हिन्दु धर्म तयार झाला.... अथर्ववेद हा साधारण याच काळात झाला.. त्यात दोन्ही धर्मान्चे मिश्रण स्पष्ट दिसते... त्यामुळे अथर्ववेदाला पूर्वी वैदिक धर्मात स्थान नव्हते.. तेन्व्हा चतुर्वेद नव्हते--- वेद त्रयी ही सन्कल्पना होती.. गणपती अथर्व शीर्शात हे पहायला मिळते... एकीकडे मूर्ती रूप गणेशाचे वर्णनही आहे. आणि त्याच वेळी तू ब्रह्म, इन्द्र, विष्णू, अग्नि, रुद्र, वायू, सूर्य, चन्द्र आहेस, असेही लिहिलेले आढळते..

५. पण व्यासानी जरी दोन धर्म मिसळले असले, तरी त्यापूर्वीही अनेकानी दोनी धर्मान्चा आदर केलेला दिसून येतो... उदा : राम- अश्व्मेध यज्ञ- वैदिक परम्परा... रामेश्वर लिन्ग स्थापना- शैव परम्परा...
६. आज सावरकरानी केलेली हिन्दु धर्माची व्याख्या वापरली जाते...

७. त्यामुळे हिन्दु धर्माला एक ईश्वर, एक पुस्तक, एक प्रेशीत असा प्रकार नाही... याचा गैर फायदा घेऊन 'इतर धर्माचे लोक' हिन्दु धर्माला एक पुस्तक नाही, एक प्रेशीत नाही.. त्याची व्याख्या नाही अशा कुटाळक्या करत असतात... पण त्याचा विचार करण्याचे कारण नाही... धर्म ठरव्ण्यासाठी या सगळ्या गोष्टी एक एक च असाव्यात असा कुठेही नियम नाही...

म्हणजे नक्की काय??
--कळलं तर नक्की सांगेन.

पण माझ्या एका मित्रानं सांगितलं ते असं :-

"शेवटी संस्कृती म्हणजे बाजरीची भाकरी आणि वांग्याचे भरीत ... गणपतिबाप्पा मोरयाची मुक्त आरोळी. केळीच्या पानातली भाताची मूद आणि त्यावरचे वरण. उघड्या पायांनी तुडवलेला पंचगंगेचा काठ... मारूतीच्या देवळात एका दमात फोडलेल्या नारळाचे पाणी ... दुसर्‍याचा पाय चुकून लागल्यावरही आपण प्रथम केलेला नमस्कार ... दइव्या दिव्या दिपत्कार ... आजीने सांगितलेल्या भूताच्या गोष्टी ... मारूतीची न संपणारी आणि हवी तेव्हा लहान-मोठी होणारी शेपटी ... दरर्‍याला वाटायची आपट्याची पाने ... पंढरपुरचे धूळ आणि अबीर यांच्या समप्रमाणात मिसळून खाल्लेले डाळे आणि साखरफुटाणे ... सिंहगडावर भरून आलेली छाती आणि दिवंगत आप्तांच्या मूठभर अस्थींच्या गंगार्पणाच्या वेळी झालेला स्पर्श ... कुंभाराच्या चाकावर फिरणार्‍या गोळ्याला त्याचे पाण्याने भिजलेले नाजूक हात लागून घाटदार मडके घडावे तसा हा अदृश्य पण भावनेने भिजलेल्या हातांनी हा पिंड घडत असतो.

कुणाला देशी मडक्याचा आकार येतो, कुणाला विदेशी कप-बशीचा ..."

त्यानं हे सांगितलं "संस्कृती " च्या संदर्भात. पण त्याऐवजी "धर्म" शब्द ठेउन पहा बरं. मला तरी मोठ मोठ्या विद्वानांच्या गंभीर चर्चेपेक्षा हे सरळ साध(आणि जरास्स ढोबळ) वर्णन पचनी पडतं.

अवांतरः-
माझ्या (मानलेल्या)मित्राचं नाव आहे पु ल दे.

आपलाच,
मनोबा

हिंदू धर्म ही एक सहिष्णु जीवनपद्धती आहे.

व्यक्तीच्या हिंदुत्वाचे (किंवा हिंदू व्यक्तीचे) दोन निकष आहेत -
१. इतरांच्या जीवनपद्धतींबाबत ती व्यक्ती पूर्णपणे सहिष्णु आहे.
२. त्या व्यक्तीच्या सहिष्णु जीवनपद्धतीबाबत जे असहिष्णु आहेत त्यांच्याशी ती व्यक्ती पूर्णपणे असहिष्णु आहे.

जर धर्माबद्दल जाणून घ्यायची मनापासून ईच्छा असेल तर -
धर्माची व्याख्या संतांनी करावी अन आपण ती मानावी. तो अधिकार त्यांचाच. ते पटत नसेल तर आपण स्वत: त्यांनी सांगितलेल्या मतांचा अभ्यास करावा अन पडताळा घेऊन बघावा. यात दुसरे कोणते मत येणे गरजेचे नाही.

धर्म म्हणजे केवळ जीवनपद्धती नाही. धर्म हा माणसाला त्याचे अंतीम ध्येय सांगतो. चांगले जगावे ही जीवनपद्धती. चांगले का जगावे हे सांगतो तो धर्म.

धर्मप्रणित अंतीम ध्येय साध्य करण्याचे अनेक मार्ग असू शकतात. त्यातल्या कोणत्याही एका मार्गाचा अंगिकार करून त्यावर चालण्याचे काम करणार्‍या लोकांचा समूह म्हणजे संप्रदाय.

हिंदू हा धर्म आहे असेच मी मानतो. पुर्वीचा जो वैदिक धर्म तोच हिंदू धर्म. यशोधरा सांगतात त्याप्रमाणे भौगोलिक कारणास्तव पुढे वैदिकधर्मालाच हिंदू धर्म असे संबोधण्यात येऊ लागले. वर सांगितल्याप्रमाणे जीवनपद्धती यात अंतर्भूत आहे. हिंदूत्व म्हणजे हिंदू धर्माची तत्वं. आता ही धर्मतत्व कोणती हा प्रश्न आपसुकच उत्पन्न होईल. त्यासाठी हे वाचावे -
यम, नियम

हिंदू धर्माची तत्वं तुम्हाला संकलित अशी सापडणार नाहीत किंवा ती परिपूर्ण असणार नाहीत. कारण श्रीरामकृष्ण परमहंस म्हणतात त्याप्रमाणे "जतो मत, ततो पथ - जसे ज्याचे मत तसा त्याचा मार्ग" हेच हिंदू धर्माचे मूल तत्वज्ञान आहे. त्यामुळे कोणताही धर्म असो, तत्वज्ञान असो ते अंतिमत: हिंदू धर्माच्या दृष्टीने सत्यच आहे. त्यामुळे सर्व समावेशक असे हे रूप आपणांस बघावयास मिळते.

(कच्चे मडके असलेला) राघव
( आधीचे नाव - मुमुक्षु )

माझ्यामते "जो स्वतःला हिंदु समजतो तो हिंदु" इतकी व्याख्या पुरेशी व्हावी नाहि का?

ऋषिकेश
------------------
दूपारचे २ वाजून ४४ मिनीटे झालेली आहेत. चला आता ऐकूया आपले एक श्रोते 'धोंडो भिकाजी जोशीं' यांच्या स्मरणातले भाषण "आसिंधसिंधुपासून एकच गर्जना... एकच ध्यास ...एकच भास.. हा हिंद हिंदूंचा आहे....सारे हिंदू बांधव एक आहेत"

एक विचार मांडावासा वाटला, सगळ्यांची मतं जाणून घ्यायलाही आवडेल. रिलीजन ही पाश्चात्यांकडून आलेली कल्पना डोक्यात पार्श्वभूमीवर ठेवूनच अश्या संकल्पनांबाबत विचार केला जातो आणि हिंदू हाच आमचा धर्म ही प्रतिक्रिया निर्माण होते..... पाश्चात्य influence येण्याच्या आधी इथं त्याऐवजी वापरल्या जाणार्‍या संज्ञा काय होत्या, कश्या वापरल्या जात असत वगैरेंमध्ये जाण्याची तयारी असते का...

मिपाकरांची मतं जाणून घ्यायला आवडेल. धन्यवाद.

धर्म हा प्रकार एवढा किचकट असेल असे वाटले नव्हते या आधी :S
बाकी हजारो वर्षांचं वय, अनुभव असलेल्या धर्माला कसे काही वाक्यात गुंडाळावे :? (व्याख्या देण्या करीता हो). कोणाला जमलं तर फारच छान :) पर्यावरणाला तेवढीच मदत होईल....