आभासी एक्ट्रोव्हर्ट, अँबिव्हर्ट की रिऍक्टिव्ह एक्ट्रोव्हर्ट ?

व्यक्तिमत्त्वाच्या पलीकडले : 'तिसऱ्या' गटातील व्यक्ती आणि त्यांची सामाजिक आव्हाने

आपल्या आजूबाजूला विविध स्वभावाचे लोक आपण पाहतो. सर्वसाधारणपणे व्यक्तिमत्त्वाचे 'अंतर्मुख' (Introvert) आणि 'बहिर्मुख' (Extrovert) असे दोन प्रमुख गट मानले जातात. अंतर्मुख व्यक्ती स्वतःच्या विचारांच्या दुनियेत रमणाऱ्या, तुलनेने शांत आणि एकांतप्रिय असतात. त्यांना सामाजिक संवाद मर्यादित असला तरी त्रास होत नाही. याउलट, बहिर्मुख व्यक्ती मोकळ्या, बोलक्या आणि इतरांमध्ये मिसळणाऱ्या असतात. त्यांना सतत लोकांचा सहवास हवा असतो आणि त्यासाठी त्या स्वतःहून पुढाकारही घेतात.

परंतु, या दोन टोकांच्या मध्ये आणखी एक गट अस्तित्वात आहे, ज्यांच्या गरजा बहिर्मुख व्यक्तींसारख्याच तीव्र सामाजिक असतात, पण त्यांची कार्यपद्धती वेगळी असते. हा गट म्हणजे असे लोक ज्यांना इतरांच्या सहवासाची, संवादाची प्रचंड गरज असते, पण ते स्वतःहून कुणाला संपर्क साधणे, बोलावणे किंवा भेटायला जाणे अशा क्रिया मात्र करत नाहीत किंवा या कौशल्यांमध्ये कमी पडतात. हा लेख अशा 'तिसऱ्या' गटातील व्यक्ती, त्यांच्या समोरील आव्हाने आणि त्यावर मानसशास्त्रीय दृष्टिकोन काय आहे, यावर प्रकाश टाकण्याचा प्रयत्न करतो.

'तिसऱ्या' गटाची वैशिष्ट्ये आणि मानसशास्त्रीय संकल्पना:

अनेक दशकांच्या निरीक्षणातून असे लक्षात येते की, हा तिसरा गट जेव्हा इतर बहिर्मुख मित्रांनी आयोजित केलेल्या कार्यक्रमात किंवा गटात असतो, तेव्हा त्यांची वागणूक, बोलणे हे अगदी बहिर्मुख व्यक्तींसारखेच असते. ते सहजपणे इतरांमध्ये मिसळतात आणि आनंदी दिसतात. पण जेव्हा कोणी त्यांना स्वतःहून बोलावणारं नसतं, तेव्हा त्यांचा काळ एखाद्या अंतर्मुख व्यक्तीप्रमाणे एकटेपणात जातो. फरक इतकाच की, या एकटेपणामुळे त्यांना नैराश्य किंवा तीव्र फ्रस्ट्रेशन येऊ शकतं, कारण त्यांची सामाजिक गरज अपूर्ण राहिलेली असते. ही मर्यादा त्यांच्या लक्षात आणून देऊनही त्यांच्याकडून सामाजिक पुढाकार घेतला जात नाही, असे दिसून येते.

मानसशास्त्रामध्ये व्यक्तिमत्त्वाचे वर्गीकरण केवळ या दोन टोकांपुरते मर्यादित नाही. या 'तिसऱ्या' गटाला समजून घेण्यासाठी काही संकल्पना उपयुक्त ठरतात:

* अँबिव्हर्ट' (Ambivert): ही संकल्पना अंतर्मुख आणि बहिर्मुख यांच्यातील स्थिती दर्शवते. अँबिव्हर्ट व्यक्ती परिस्थितीनुसार दोन्ही प्रकारची वैशिष्ट्ये दाखवतात. तथापि, या लेखात चर्चिलेल्या गटाचे मुख्य वैशिष्ट्य 'पुढाकाराचा अभाव' हे आहे, जे अँबिव्हर्टमध्ये असेलच असे नाही.
* 'रिऍक्टिव्ह एक्स्ट्रोव्हर्ट' (Reactive Extrovert) किंवा 'सोशलली डिपेंडंट' (Socially Dependent): ही संकल्पना या गटाशी अधिक जुळते. अशा व्यक्तींना सामाजिक उत्तेजना (Social Stimulation) आणि लोकांचा सहवास हवा असतो (एक्स्ट्रोव्हर्टप्रमाणेच), पण त्या सामाजिक संवाद सुरू करण्यासाठी किंवा संबंध टिकवण्यासाठी इतरांच्या पुढाकारावर अवलंबून असतात. जेव्हा त्यांना आमंत्रित केले जाते, तेव्हा ते उत्साहाने सहभागी होतात, पण इतरांकडून प्रतिसाद न मिळाल्यास ते निष्क्रिय आणि एकाकी बनू शकतात.
* सामाजिक कौशल्यांचा अभाव (Social Skills Deficit) किंवा सामाजिक चिंता (Social Anxiety): काही वेळा पुढाकार न घेण्यामागे संवाद कसा सुरू करावा हे न कळणे, संबंध कसे जोडावेत याबद्दल माहिती नसणे किंवा तसे करताना भीती वाटणे, लोकांकडून नकारात्मक प्रतिक्रिया मिळण्याची भीती असणे, अशी कारणे असू शकतात.

आधुनिक काळातील आव्हाने आणि मानसिक परिणाम

पूर्वीच्या एकत्र कुटुंब पद्धतीत, वाडा किंवा चाळ संस्कृतीत नैसर्गिकरित्या संवाद घडायचा. त्यामुळे या 'तिसऱ्या' गटातील व्यक्ती सहजपणे इतरांमध्ये मिसळल्या जायच्या आणि त्यांची ही अडचण फारशी लक्षात येत नसे. मात्र, आजच्या विभक्त कुटुंब पद्धतीत, शहरांमधील 'फ्लॅट संस्कृती'त जिथे शेजाऱ्यांशीही मर्यादित परिचय असतो, तिथे या व्यक्तींचा संवाद खूप कमी होतो. त्यातच 'वर्क फ्रॉम होम' किंवा पूर्णवेळ गृहिणी असलेल्या व्यक्तींच्या बाबतीत ही समस्या अधिक गंभीर होऊ शकते.

यामुळे खालील मानसिक तणाव उद्भवू शकतात:
* एकटेपणा (Loneliness): सामाजिक गरज पूर्ण न झाल्याने तीव्र एकटेपणा.
* नैराश्य (Depression): सततचा एकटेपणा आणि सामाजिक संबंधांचा अभाव.
* चिंता (Anxiety): सामाजिक परिस्थितीत कसे वागावे किंवा कोणी आपल्याला बोलावणार नाही या विचारांनी वाढणारी चिंता.
* कमी आत्म-सन्मान (Low Self-esteem): इतरांमध्ये मिसळता न येण्याच्या किंवा कोणी आपल्याला बोलवत नाही या विचाराने आत्म-सन्मान कमी होणे.
* अस्वस्थता आणि निराशा (Frustration): मन मोकळे करण्याची संधी न मिळाल्याने येणारी अस्वस्थता.

या व्यक्ती बहिर्मुख वाटू शकत असल्याने, इतरांना त्यांच्या एकटेपणाची किंवा सामाजिक गरजेची कल्पना येत नाही, त्यामुळे त्यांना मदतीचा हात मिळणेही कठीण होते.

स्वतःमध्ये बदल घडवण्यासाठी 'रिऍक्टिव्ह एक्स्ट्रोव्हर्ट'नी कोणती कौशल्ये विकसित करावीत?

ज्या व्यक्तींना सामाजिक गरज असूनही पुढाकार घेण्यात अडचणी येतात, त्या स्वतःमध्ये काही कौशल्ये विकसित करून आपले सामाजिक जीवन सुधारू शकतात:

1. संवाद सुरू करण्याचे धाडस: अगदी साध्या 'हाय-हॅलो' पासून सुरुवात करावी. आवडीच्या विषयांवर लहान संभाषण सुरू करण्याचा किंवा इतरांना त्यांच्या आवडीबद्दल प्रश्न विचारण्याचा प्रयत्न करावा.
2. सामाजिक पुढाकार घेण्याची सवय: जवळच्या मित्रांना स्वतःहून कॉल किंवा मेसेज करणे, लहान कार्यक्रमांचे (उदा. कॉफीसाठी भेटणे) आयोजन करणे किंवा इतरांच्या योजनांमध्ये सहभागी होण्याची इच्छा व्यक्त करणे.
3. सामाजिक चिंता कमी करणे (असल्यास): नकारात्मक विचारांना आव्हान देणे, हळूहळू लहान गटांमध्ये सक्रिय होण्याचा सराव करणे आणि गरज वाटल्यास श्वासोच्छवासाचे व्यायाम किंवा माइंडफुलनेस तंत्रांचा वापर करणे.
4. स्पष्ट संवाद आणि गरजा व्यक्त करणे: आपल्याला लोकांमध्ये मिसळायला आवडते किंवा एखाद्या कार्यक्रमात जायची इच्छा आहे, हे स्पष्टपणे पण आदराने सांगायला शिकावे.
5. एकटेपणात रमण्याचे कौशल्य: सामाजिक संवाद गरजेचा असला तरी, काही छंद (उदा. वाचन, व्यायाम, कला) जोपासून एकटेपणातही आनंद मिळवण्याचा प्रयत्न करावा. यामुळे इतरांवरील अवलंबित्व कमी होते.
6. आत्म-जागरूकता: आपल्या भावना आणि वागणुकीचे निरीक्षण करून, कोणत्या परिस्थितीत अवघडल्यासारखे वाटते हे समजून घेऊन त्यावर काम करावे.

इतरांची भूमिका: आपण काय मदत करू शकता?

अशा व्यक्तींना त्यांच्या मित्रमंडळींकडून आणि कुटुंबियांकडूनही मोलाची मदत मिळू शकते:

1. समजून घेणे आणि सहानुभूती: त्यांच्या पुढाकार न घेण्याला त्यांचा गर्विष्ठपणा किंवा अनास्था न समजता, त्यांची मर्यादा समजून घ्यावी.
2. सक्रियपणे सहभागी करून घेणे: त्यांना आवर्जून कार्यक्रमांना बोलवावे, गटातील चर्चेत त्यांचे मत विचारावे.
3. प्रोत्साहन देणे: जेव्हा ते थोडासाही पुढाकार घेतील, तेव्हा त्यांचे कौतुक करावे आणि सकारात्मक प्रतिसाद द्यावा.
4. सुरक्षित आणि आरामदायक वातावरण: त्यांना जज न करता मोकळेपणाने वागण्याची संधी द्यावी.
5. लहान जबाबदाऱ्या देणे: एखाद्या कार्यक्रमाच्या नियोजनात छोटीशी जबाबदारी देऊन त्यांचा सहभाग वाढवावा.
6. थेट संवाद (संबंध जवळचे असल्यास): त्यांच्या स्वभावाविषयी सहानुभूतीने चर्चा करून, मदतीचा हात पुढे करावा.
7. धीर धरणे: त्यांच्यात बदल घडायला वेळ लागू शकतो, त्यामुळे संयम ठेवावा.

निष्कर्ष

'इंट्रोव्हर्ट' आणि 'एक्स्ट्रोव्हर्ट' या प्रचलित वर्गवारीच्या पलीकडेही व्यक्तिमत्त्वाच्या अनेक छटा आहेत. 'रिऍक्टिव्ह एक्स्ट्रोव्हर्ट' किंवा सामाजिक पुढाकाराचा अभाव असलेल्या व्यक्तींचा हा 'तिसरा' गट दुर्लक्षित राहता कामा नये. त्यांच्या गरजा आणि आव्हाने समजून घेऊन, स्वतः त्यांनी काही कौशल्ये आत्मसात केल्यास आणि इतरांनी त्यांना पाठिंबा दिल्यास, या व्यक्ती अधिक आनंदी आणि परिपूर्ण सामाजिक जीवन जगू शकतात. मानसशास्त्रामध्ये अशा विविध व्यक्तिमत्त्व गटांवर अभ्यास सुरू असून, त्यातून नवनवीन माहिती आणि उपाययोजना समोर येत आहेत, ज्यामुळे अशा व्यक्तींना योग्य दिशा मिळू शकते.

---

आपण स्वतः अशी व्यक्ती आहात किंवा तुमच्या परिचयात अशा व्यक्ती आहेत का? तुमचे अनुभव आणि मते शेअर करा.

* जेमिनी एआय साहाय्याने लिहीलेला चर्चा लेख उत्तरदायित्वास नकार लागू
* अनुषंगिका व्यतरीक्त अवांतरे आणि शुद्धलेखन चर्चा टाळण्यासाठी आणि चर्चा सहभागासाठी अनेक आभार