हिंग पुराण-अल्प पुरवणी

वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन महामंडळ' (Council ofScientific and Industrial Research - CSIR) ह्या केंद्र सरकारच्या संशोधन संस्थेशी संलग्न असलेल्या हिमाचल प्रदेशातील 'इन्स्टिट्यूट ऑफ हिमालयन बायोरिसोर्स टेक्नॉलॉजी, पालमपूर' (Institute of Himalayan Bioresource Technology, Palampur - IHBT) ह्या संस्थेने २०१८ च्या ऑक्टोबर ते डिसेंबर ह्या काळात इराण मधून दोन टप्प्यांत 'फेरुला असाफोटीडा' ह्या वनस्पतीच्या सहा वाणांचे बियाणे आयात करून 'नॅशनल ब्युरो ऑफ प्लांट जेनेटिक रिसोर्सेस, नवी दिल्ली' (National Bureau of Plant Genetic Resources, New Delhi -NBPGR) ह्या संस्थेच्या देखरेखीखाली भारतात प्रथमच हिंगाची व्यावसायिक लागवड करण्यासाठीचे प्रयत्न सुरु केले.

आता हिंग पुराण रचिते महर्षी टर्मिनेटर :) यांनी सांगितलेल्या माहितीनुसार फेरुला असाफोटीडाच्या बियांमध्ये सुप्तावस्थेचे(seed dormancy) प्रमाण खूपच जास्त आहे.
तेव्हा हिंग पुराण-अध्याय तीन,शेवटच्या प्रकरणात एक अल्प पुरवणी जोडते.

बियाणे सुप्तावस्थेच्या दोन भिन्न श्रेणी आहेत: बाह्य आणि अंतर्जात

बीजाच्या गर्भाच्या बाहेरील परिस्थितीमुळे एक्सोजेनस सुप्तता उद्भवते. एक्सोजेनस सुप्तावस्थेचे उदाहरण म्हणजे जेव्हा बियाणे आवरण ओलावा आत शिरण्यासाठी खूप टिकाऊ असते, प्रभावीपणे उगवण रोखते.

बीजाच्या गर्भामध्ये रासायनिक बदलांमुळे अंतर्जात सुप्तता उद्भवते. अंतर्जात सुप्तावस्थेमुळे वनस्पती अंकुरू शकत नाही याचे एक कारण म्हणजे भ्रूण अद्याप पूर्णपणे विकसित झालेला नाही किंवा विशिष्ट हंगामी संकेत मिळालेले नाहीत .अंतर्जात रासायनिक अवरोधकांमुळे उगवण देखील दडपले जाऊ शकते.

अशावेळी बीजांची सुप्तावस्था का असते ?

१.बीज आवरण पर्मिअबल ,कठीण असणे

२.बीज भ्रुण परिपक्व नसणे

३.ABA बीज रोपण प्रतिकूल संप्रेरकाचे प्रमाण अधिक असणे

४.थंड हवामान न मिळणे (vernalization)

बीजांची सुप्तावस्था लवकर मोडण्यासाठी वेगवेगळ्या प्रकिया कराव्या लागतात.

१.बीजावारण कोमल करणे-(scarification) –Acid,रब्बिंग,कॅत्तिंग

२.वनस्पती संप्रेरके GA3 ,Cytokinin वाढवणे-

३.ABA चे प्रमाण कमी करणे,ऑक्सिजन देणे,हिटिंग

४.थंड वातावरण तीन आठवड्यापर्यंत देणे.

फेरुला असाफोटीडाच्या बियांमध्ये सुप्तावस्थ (seed dormancy) वनस्पती संप्रेरके GA3 ,Cytokinin वाढवणे आणि थंड वातावरण तीन आठवड्यापर्यंत देणे या पद्धतीने मोडली आहे.त्यातही थंड वातावरण ५⁰ C,१५⁰C आणि २५⁰C ह्या प्रकिया वेगवेगळ्या काळासाठी जसे आठवडा ते २४-२८ दिवस वगैरे.यातील ५⁰ C –वीस दिवसांसाठी सर्वात यशस्वी परिणाम देते.

या cold scarification नन्तर बीज सहा वेगवेगळ्या मेडिया संयोजन (मिडिया कॉम्बिनेशन) मध्ये ग्लास हाऊस मध्ये वाढवले. ऊती संवर्धन पद्धतीत कृत्रिम पोषक द्रव्ये (macro,micro,vitamin,hormones,sugar),प्रकाश,तापमान पुरवले जाऊन एकाच,उत्तम अनुवांशिक गुणधर्म असलेले हजोरो निरोगी रोप ग्लासमध्ये तयार तयार केले जातात.

संशोधन प्रबंधामध्ये हे सहा मिडिया संयोजन काय हे दिसत नाहीये .पण साधारणत: हाफ स्ट्रेन्थ मुराशिगे आणि स्कूग कृत्रिम मिडियात (1/2 MS मिडिया) GA3,cytokinin संप्रेरके वेगवेगळ्या प्रमाण संयोजनात वापरलले जातात.अशी महत्वाची(endangered) बियाणे,वनस्पती वनस्पती ऊती संवर्धन (plant tissue culture) या पद्धतीने वाढविले जातात.

एक संप्रेरक संयोजन उदाहरण -

अशा पद्धतीने ८०० वनस्पती सप्लिंग तयार करून लावली आहेत.वनस्पती ऊती संवर्धन मूळ हेतू शेतकऱ्यांना निरोगी,अधिक उत्पादकता असणारी रोपे मिळवून देणे आहे.एका माहीतीनुसार हा प्रयोग येत्या दशकात याशावी झाल्यास हिंगाच्या शेतीत दर हेक्टरी ३ लाख रुपये गुंतवणूक करून शेतकरी १० लाखापर्यंत उत्पन्न मिळवू शकतो.त्यानुसार बीज पासून रोपे तयार झाल्यानंतर इतर एक्क्सप्लान्ट नवीन रोप निर्मितीसाठी वापरता येईल का हे पाहणे मनोरंजक आहे.