हिंदी व मराठी सुगम संगीतात तालांचे वैविध्य

'आर. डी. मल्हार' ह्या लेखात धागाप्रवर्तकाने ".....असा संगम कोणालाही जमला नाही , जमणार नाही"

हया विधानामध्ये मला विविध वाद्यांचा मेळ कोणाला जमला नाही असे म्हणायचे आहे- हे माझे वैयक्तिक मत आहे . मत भेद असणारच . चर्चा झाडू दे ! त्यामधून तुमच्या हया लेखा प्रमाणेच चांगले काही हाती लागेल.

हया विधानाचा पुढचा भाग " कोणाला जमणार नाही " हे मात्र आपण म्हणता तसा धाडसी विधान ! हे मान्य करतो.

बाकी आपला लेख आवडला. माझे ताल ज्ञान अत्यल्प आहे. पण मराठी सुगम संगीतामध्ये , नाट्यसंगीता मध्ये आणि भक्ती संगीतामध्ये धुमाळी हया ठेक्याचा वापर खूपच आहे.

ताल म्हणताना केवळ हिंदुस्थानी तालांचाच विचार करून चालणार नाही . तालात वजन , निरनिराळे ठेके यांचाही विचार करायला पाहिजे . नाहीतर तीन एकक वाला दादरा व चार एकक वाला कहरवा सोडून आहे काय ?" असेच म्हणावे लागेल. मागे या तालांचा सोपेपणा हे त्याना सुगम संगीतात मानाचे स्थान मिळण्यास पात्र करतो अशा अर्थाचे विधान पं कुमार गंधर्वानीच एका मुलाखतीत केले होते.
" तो गुण झपताल व रूपक या तालात नाही. " ( हे माझे अभ्यासकाचा आव आणून केलेले विधान आहे ) म्हणून हिंदी चित्रपट संगीतात आवाज देके व आसू भरी है येथपर्यंतच झपतालाची मजल गेली. रूपक ताल कधी ना कधीतरी श़ंकर जय, रवि, मदन मोहन एस डी बर्मन ,कल्या- आनं , एल पी , नय्यर यानीही वापरल्याचे स्मरतेय. काही संगीतकारांचे विशिष्ट ताल आवडीचे असे काही नसावे तर त्यानी जो बाज आपल्या संगीतासाठी स्विकारला त्याचा तो परिपाक आहे . उदा. ट्विस्ट- एस जे, मार्च - नय्यर, एल पी कहरवा, मदनमोहन रूपक ( गजलेसाठी खास ) .बाकी नय्यर नीही तीन ताल वापरला, तसा एस जे नी ही. एकताल ( दादर्‍याचा चुलत भाउ)एस जे नी वापरला तसा एस डी नी ही !
नुसत्या मात्रा म्हणजे ताल असा दृष्टीकोन माझा नसल्याने आर डी ला मी एक नंबर या बाबतीत दिला. त्यानी एकताल मात्र वापरल्याचे उदाहरण मला आठवत नाही .

आत्ता लगेच उदाहरणे आठवत नाहीएत, लक्षात येइल तशी भर घालेनच :-)

आणखी बरंच वाचायला मिळेल या अपेक्षेत आहे!

खूपच सुंदर विषय आहे हा. लेख सुरु होता होताच संपला, आणखी मोठ्या लेखाची अपेक्षा आहे.
एकेका तालाच्या गाण्यांची उदाहरणे द्यावीत, ही विनंती. तसेच त्या त्या तालाचे बोलही दिले तर उत्तम. ऐकून पुष्कळ ताल परिचित असतात, पण हा रुपक, हा दीपचंदी वगैरे माहित नसते, वा लक्षात नसते.
ठेका वा तालाचे एकूणच संगीतात (सौदर्य शास्त्राचे दृष्टीकोणातून) काय महत्व वा स्थान आहे, तालाचे अभावी व तालासह असल्याने काय फरक पडतो, वगैरेवर प्रकाश टाकावा.

मला बरेचदा प्रश्न पडतो, की पाश्चात्य संगीतात कधीकाळी (उदा. ऑपेरा) ताल जवळजवळ नसायचाच. तालवाद्याच्या नावाने फक्त चेलो काय ते दिसते. हल्ली अतिरेक म्हणावा, इतका ताल-वाद्यांचा उपयोग असतो. यामागे काय कारण असावे?
(गॅलिलिओचे वडील संगीतज्ञ होते, ते काल मापनासाठी 'लंबक' वापरीत, म्हणजे संगीतात काल-मापन होते, पण उघड 'ठेका' नव्हता)
शांतपणे पडून ऐकण्याचे संगीत, संयमित- रेखीव हालचाली असलेले वॉल्ट्झ सारखे नृत्य - संगीत, पिसाट धिंगाण्यासारखे आधुनिक नृत्य-संगीत, असा पाश्चात्य संगीत-नृत्याच्या झालेल्या प्रवासाची कारणे काय असावीत? असेही प्रश्न आहेत. यावर तज्ञांनी सांगावे, ही विनंती.

ताल व उदाहरणे खालील प्रमाणे
तीन ताल मधुबनमे राधिका नाचे रे
दादरा - दिलकी आवाज बी सुन
रूपक- घर आजा घिर आये
दीपचंदी - आज कोई प्यारसे
एकताल - केतकी गुलाब जुही
आधा त्रिताल- झनक झनक तोरे बाजे पायलिया
झपताल- आवाज देके हमे तुम बुलाओ
कहरवा प्रकार १ - टूटे हुवे ख्वाबोने
कहरवा प्रकार २- काली घटा छायी प्रेम रूतू आयी
कहरवा प्रकार ३ ( दत्ताराम ठेका) चांद खिला वो तारे हंसे
कहरवा प्रकार ४- चली गोरी पिके मिलनको चली
कहरवा प्रकार ५- टुकडे है मेरे दिलके
कहरवा प्रकार ६ - इस मोडपे जाते है
मार्च - लाखे है यहाँ दिलवाले
स्विंग- पुकारता चला हूं मै
बसानोव्हा - मै बम्बईका बाबू नाम मेरा अंजाना
डिस्को- टिप टिप टिप टिप बारीश शुरू हो गयी
ट्विस्ट- नैन मिलाकर चैन चुराना
रॉक - दम मारो दम
संबा- मेहबूबा मेहबूबा
बुगी - जो भी प्यारसे मिला हम उसीके हो लिये
खेमटा- मै तो भूल चली बाबुलका देस
वॉल्टझ - दिलकी गिरह खोल दो
भजनी ठेका ( धुमाळी) - प्रिय प्राणेश्वरी
यात एक उदाहरण राहिले आहे ते म्हणजे कालिया या चितपटातील " जहॉ बसी तेरी नजर है " हा ब्राझील च्या कारनिव्हाल मधे वाजवला जाणारा ताल आहे पण त्याचे नाव माहित नाही.

लई लई भारी धागा, फार जवळचा पण नीट मांडता न आलेला विषय. मला नाट्यगीतं आवडायला लागली ती केवळ आणि केवळ सोबतच्या तबल्याच्या साथीमुळं, माझ्याकडं ' प्रभु अजि गमला, मनी तोषिला' याचं एक व्हर्जन आहे, निव्वळ आणि निव्वळ सुंदर तबला आहे त्यात, मला तर ब-याच नाट्यगितांमध्ये तबला आणि सारंगी / हार्मोनियय यांच्या एकत्र आवाजातुन शब्द ऐकु येतात, नशा चढवणारी गोष्ट आहे ही माझ्यासाठी तरी.

छान विषय आणि चौकटराजा यांचा सोदाहरण प्रतिसादही आवडेश.
मराठी सुगमसंगीताची उदाहरणे द्यायचा प्रयत्न करतो-
एकताल- ज्येष्ठ तुझा पुत्र मला देई दशरथा/ मी राधिका/ घन रानी साजणा (बरीच आहेत)
(बोल- धिं धिं धागे त्रक तुं ना, कत् तिं धागे त्रक धिं ना. १२ मात्रा
त्रक च्या ऐवजी तिरकिटसुद्धा वापरतात. एका मात्रेच्या वेळेत वाजवणे महत्वाचे, इतकेच.)
तीनताल- आज कुणि तरी यावे
(बोल- धाधिंधिंधा, धाधिंधिंधा, धातिंतिंता, ताधिंधिंधा १६ मात्रा)
दादरा- केव्हा तरी पहाटे उलटून रात्र गेली
(बोल- धाधीना, धातीना ६ मात्रा)
अद्धा त्रिताल- माझिया मना जरा थांब ना/ ना मानोगो तो दोगी तोहे गारी (खरं तर हे मराठी नाहिये)
(बोल- त्रितालाचं वजन थोडं वेगळं येतं. मला बोल नीट लिहिता येत नाहियेत, जाणकारांनी लिहावेत. १६ मात्रा)
रूपक- राहिले ओठातल्या ओठात वेडे शब्द माझे
(बोल- तीतीना धीनाधीना- ७ मात्रा)
झपताल- घेई छंद मकरंद (अभिषेकी बुवांनी गायलेली चाल)
(बोल- धीनाधीधीना, तीनाधीधीना १० मात्रा)
दीपचंदी- तुला पाहिले मी नदीच्या किनारी (?- थोडी शंका आहे की हा दीपचंदी म्हणता येईल का?)
(बोल- धाधिं~धागेतिट, तातिं~धागेतिट- १४ मात्रा)

श्रीधर फडकेंनी गायलेल्या 'मन मनास उमगत नाही' या गाण्याचा ताल केहरवा समजावा काय?

सही चाललंय... हे असंही काही असतं हे फक्त त्याचं अस्तित्व इतकंच माहिती होतं... माझ्यासारख्या कानसेनाला यात गम्य नसलं तरी वाचायला मजा येतेय आणि त्यानिमित्तानं खूप दिवसांत न ऐकलेली गाणे पुन्हा आठवताहेत हे ही छानच.

वरच्या प्रतिक्रियांवरून तबल्याच्या जाणकारांना यात विशेष गती असावी असं वाटतंय.

सुगम संगीतात लयीला पण फार महत्व आहे . उदा " अर्थशून्य भासे मज हा " हे गाणे घ्या . ते वैयर्थ व्यक्त
करणारे आहे . माणूस खुषीत असतानाच जास्त लयीला जवळ करतो. ( उदा तारीफ करू क्या उसकी चा शेवट) .यात अभिषेकी बुवानी लय संथ करून तो हेतू साध्य केला आहे तीच गोष्ट चैन से हमको कमी या
गीताची . ( संथ लय ) .
नौशाद मियानी हे गीत केले- दो हंसोक जोडा बिछड गयो रे . हे गीत अर्थाने दु:खाचे आहे पण मध्य लय
वापरल्याने त्यावर पिटातलं पब्लिक मस्त टाळयांचा ठेका पकडून गीत एन्जॉय करते. ( नौशाद मिया फेल )

यशोदा या मराठी चित्रपटात " घुमला गगनी नाद हा " हे गीत आहे. त्यात सुमारे पाच सहा कडवी आहेत व
प्रत्येक कड्व्याचा ताल व राग वेगगेगळा आहे.

या गाण्याचा ताल कोणता?
यूट्यूबवरच्या कुठल्याशा दुव्यात त्याचं नाव 'नादवेध' असं वाचल्याचं स्मरतंय.
दादराच वेगळ्या वजनात वाजवलाय असं वाटतं पण पखवाजावर वाजवला असल्याने नीत समजत नाही.
डोर सिनेमातल्या 'केसरिया बालम' चंही तसंच काहीसं. तो एकताल आहे (मात्रांच्या हिशोबात) पण वाद्य वेगळं, वजन वेगळं असल्याने लवकर समजत नाही.

तुम्ही तालांचे इतके विविध प्रकार ठेक्यांच्या व्हेरिएशन्स सह दिलेले आहेत, यातील प्रत्येकाचं उदाहरण ध्वनिमुद्रित स्वरुपात इथेच देऊ शकाल का? आणि प्रत्येकाबरोबर उदाहरणार्थ एखादं हिंदी/ मराठी गाणं देऊन तो ठेका नेमका कुठे आहे हेही दाखवू शकलात तर दुधात साखर!

या धाग्यातून खूप काही आनंददायक शिकायला मिळेल या अपेक्षेने रोज या धाग्यावर चक्कर मारतो, हळूहळू का होईना, पण प्रतिक्रियांमधून नवीन माहिती मिळते आहे, तेंव्हा धाग्याबद्दल तुम्हाला, आणि चौकटराजा, चैतन्य दिक्षीत, अन्या दातार वगैरे प्रतिसादकांना धन्यवाद! ('तालभास्कर' देखील कधीतरी चक्कर मारतील अशी आशा आहे.)