दिवाळी अंक २०२३ - नितांत सुंदर 'फेवा लेक' आणि परिसर - पोखरा, नेपाळ

गवि । अथांग आकाश । सौंदाळा । कंजूस
प्रतिसादांसाठी आपल्या सर्वांचे मन:पूर्वक आभार 🙏

@कंकाका,
"डिटेल्स तुम्हाला नंतर व्हॉट्सअ‍ॅप करतो" असे म्हणालो होतो, पण अन्य वाचकांच्याही उपयोगी पडू शकेल असे वाटल्याने लंब्याचौड्या प्रतिसादाच्या स्वरूपात ही माहिती इथेच देत आहे 😀

"नेपाळमध्ये कुठून शिरायचं आणि पुढे प्रवासाचे काय पर्याय आहेत इकडे माझे लक्ष आहे."

सर्वात कमी वेळात (साडेतीन तासांत) नेपाळमध्ये शिरण्यासाठी मुंबई ते काठमांडू हवाई प्रवास हा सर्वोत्तम पर्याय असला तरी अन्य वेळखाऊ पर्यायही उपलब्ध आहेत.

उत्तराखंड मधल्या 'बनबासा', उत्तर प्रदेशातल्या 'सुनौली' बिहार मधल्या 'रक्सौल', आणि पश्चिम बंगाल मधल्या 'पानीटंकी', ह्या चार बॉर्डर क्रॉसिंग पॉईंट्स वरून बराचसा रेल्वेने + बसने किंवा स्वतःच्या वाहनाने रस्तामार्गे नेपाळमध्ये प्रवेश करण्याचे प्रचलित पर्याय आहेत. तसेच दिल्ली ते काठमांडू डेली बस सर्व्हिसचा पर्यायही उपलब्ध आहे पण तो प्रवासही तीस ते बत्तीस तासांचा आहे त्यामुळे मुंबईपासून प्रवासास सुरुवात करायची असल्यास एकंदरीत पाहता हे सर्व पर्याय थोडेफार कमी खर्चिक असले तरी नुसते वेळखाऊच नाही तर खडतरही वाटतात. ह्या ट्रीपमध्ये आम्हाला जनकपूरला आवर्जून भेट द्यायची होती, आणि ते ह्यापैकी कुठल्याच मार्गावर येत नसल्याने वरील सर्व पर्याय आमच्यासाठी निरुपयोगी होते.

मग त्या अनुषंगाने शोधाशोध केल्यावर पवन एक्स्प्रेसने 'लोकमान्य टिळक टर्मिनस किंवा कल्याण ते बिहार मधील जयनगर' हा प्रवास भारतीय रेल्वेने आणि 'जयनगर ते जनकपूर' हा प्रवास नेपाळ रेल्वेने करून जनकपूरला पोचण्याचा झकास पर्याय सापडला. ह्या एकूण प्रवासाचा कालावधी ४५-४६ तासांचा असला तरी कल्याण ते जयनगर पर्यंतचा ३७-३८ तासांचा प्रवास टू टायर एसीने (मग सहा तासांचा मोकळा वेळ) आणि पुढचा जयनगर ते जनकपूरधाम पर्यंतचा एक ते दीड तासाचा प्रवास एसी चेअरकारने केल्याने संपूर्ण प्रवास आरामदायी व अजिबात कंटाळा न येता झाला. (कल्याण ते जयनगर रेल्वे तिकिटाचे दर: स्लीपर कोच -७३५ रु. थ्री टायर एसी - १९५० रु. आणि टू टायर एसी - २८३५ रु. तर जयनगर ते जनकपूरचे जनरल डबा - ७० नेपाळी रुपये व एसी चेअरकार - ३५० नेपाळी रुपये असल्याने हा प्रवास किमान सुमारे ७८०/- ते कमाल ३०५५/- भारतीय रुपये इतक्या रेल्वे भाड्यात होऊ शकतो.)

राहिली गोष्ट नेपाळ मधल्या अंतर्गत प्रवासाची तर नेपाळमध्ये पेट्रोल, डिझेल आपल्यापेक्षाही महाग असल्याने केवळ प्रवासखर्चच नाही तर सर्वच गोष्टी (ज्यात जीवनावश्यक वस्तूही आल्या) भारताच्या तुलनेत महाग आहेत. आम्ही गेलो तेव्हा सप्टेंबरमध्ये तिथे पेट्रोल १८२ रु तर डिझेल १७१ रु प्रतिलिटर होते. वरकरणी दिसायला भारतीय १०० रुपये =१६० नेपाळी रुपये असे दिसत असले तरी वस्तू आणि सेवांच्या किमतीही त्याच प्रमाणात चढ्या आहेत.

जनकपूरमध्ये लोकल साईट सीइंग साठी ई-रिक्षा हा चांगला पर्याय आहे, त्यांचे रेल्वे स्टेशन ते अमुक एक ठिकाण किंवा एअरपोर्ट पिकअप-ड्रॉप साठीचे तसेच अमुक ठिकाण ते तमुक ठिकाण असे अंतरावर आधारित प्रति प्रवासी दरही निश्चित असल्याने फसवणूक होण्याची शक्यता तशी कमी. बाकी पालिकेची बस सेवाही उपलब्ध असल्याचे दिसले, पण तिचा वापर केला नसल्याने अनुभव नाही.

काठमांडूमध्ये स्थानिक प्रवासासाठी टॅक्सी आणि महानगरपालिकेची व खाजगी बस सेवा असे पर्याय उपलब्ध आहेत. टॅक्सीचे किमान भाडे ३०० रुपये तर बसचे किमान भाडे २० रुपये आहे.

पोखरामध्ये देखील काठमांडूप्रमाणे स्थानिक प्रवासासाठी टॅक्सी आणि महानगरपालिकेची बस सेवा उपलब्ध आहे. मुळात पोखरा आणि काठमांडूतल्या बहुतांश टॅक्सीज ह्या मारुती किंवा ह्युंडाईच्या 'मिनी कार' गटातल्या असल्याने तीन प्रवाशांसाठीच आरामदायक आहेत आणि पोखरा इंटरनॅशनल एअरपोर्ट ते हॉटेल ह्या एकमेव टॅक्सीप्रवासाच्या अनुभवावरून, काठमांडूपेक्षा पोखरातले टॅक्सीभाडे जास्त आहे हे नमूद करतो. पोखरा एअरपोर्ट ते लेकसाईड पर्यंतच्या जेमतेम ९ किमी. अंतराच्या प्रवासासाठीचे निश्चित टॅक्सीभाडे ८०० नेपाळी रुपये (५०० भारतीय रुपये) होते. आम्ही सहाजण असल्याने पुढे सर्व साईट सीइंग दोन टॅक्सी घेऊन करण्यापेक्षा एक ७+१ सीटर स्कॉर्पिओ बुक करून तिच्यातून केले. परंतु इथेही बसने कुठला प्रवास केला नसल्याने त्या सेवेचा प्रत्यक्ष अनुभव नाही पण स्थानिकांकडून मिळालेल्या माहितीनुसार पोखरातली सार्वजनिक बस सेवा खूप चांगली असल्याचे ऐकून आहे.

हे झाले स्थानिक प्रवासाचे, आता थोडे लांबच्या प्रवासाविषयी.
नेपाळचा सुमारे ७५% भूभाग हा टेकड्या आणि विविध पर्वतरांगांनी व्यापलेला असल्याने तिथे रेल्वेचे जाळे नाही. रस्तेमार्गाने खाजगी किंवा सार्वजनिक वाहनांतून किंवा विमानाने हवाईमार्गे असे प्रवासाचे दोनच मुख्य पर्याय उपलब्ध आहेत. जनकपूर ते काठमांडू हा प्रवास २२५ किमी आणि काठमांडू ते पोखरा हा प्रवास सुमारे २०० किमी अंतराचे असले तरी भाड्याच्या/खाजगी वाहनाने किंवा बसने इतक्या कमी अंतरांसाठी सुद्धा चार धाम प्रमाणेच सर्वसामान्य परिस्थितीत अनुक्रमे सात ते नऊ तास लागतात, वळणा वळणांच्या घाटरस्त्यांवर भूस्खलन आणि दरडी कोसळणे ह्या नित्याच्या बाबी असल्याने ह्या प्रवासाचा कालावधी आणखीनही वाढू शकतो त्यामुळे नेपाळच्या ग्रामीण भागातले लोकजीवन आणि दऱ्याखोऱ्यांचे सौन्दर्य पाहायला मिळत असले तरी सोबत ज्येष्ठ नागरिक असल्यास त्यांना हा प्रवास खडतर आणि शारीरिकदृष्ट्या थकवणारा वाटत असल्याने हे सर्व प्रवास विमानाने अवघ्या २५ मिनिटांत पूर्ण करून वेळ शारीरिक त्रास वाचवण्याकडे पर्यटकांचा कल असतो. आणि ह्याच विचाराने आम्हा सहाजणांपैकी मी, भाचा आणि माझे वडील अशा तिघांनी कल्याण ते जनकपूर पर्यंतचा प्रवास रेल्वेने केला असला तरी पुढचे 'जनकपूर ते काठमांडू', 'काठमांडू ते पोखरा', 'पोखरा ते पुन्हा काठमांडू' आणि 'काठमांडू ते मुंबई' असे चारही प्रवास विमानाने केले. बहिण, भाऊजी आणि बायको नंतर आम्हाला काठमांडू पासून जॉईन झाल्याने त्या तिघांची नेपाळ ट्रिप ९ दिवसांची तर आमची तिघांची १३ दिवसांची झाली 😊

निसर्ग सौंदर्य आणि पर्यटन सुविधा दोन्ही दृष्टीने नेपाळ आणि भूतान यातील जास्त उत्तम पर्याय कोणता असेल, याचा विचार करतोय.

निसर्ग सौंदर्याच्या निकषावर नेपाळ की भुतान ह्यावर भाष्य करणे अवघड आहे, कारण त्याबाबतीत त्यांची आपापली वैशिष्ट्ये आहेत, आणि दोन्ही देशांतला निसर्ग सुंदरच आहे.
पर्यटन सुविधांच्या बाबतीत बोलायचे तर त्या भुतानमध्येही दर्जेदार आहेत, पण नेपाळ प्रमाणेच तिथलेही दिड-दोनशे किमी अंतराचे रस्ते प्रवास खडतर आणि वेळखाऊ असले तरी त्यापासुन दिलासा देणाऱ्या नेपाळ सारख्या किफायतशीर विमानसेवेचा मात्र तिथे अभाव असल्याने बरोबर ज्येष्ठ नागरीक किंवा लहान मुले आणि वळणा वळणांच्या घाटरस्त्यांवरुन होणाऱ्या प्रवासाचा त्रास होतो अशा व्यक्ती बरोबर आहेत अशा परिस्थितीत जर दोघांपैकी एकाची निवड करायची झाल्यास मी नेपाळचा पर्याय सुचवेन, पण त्याच बरोबर अनुकुल परिस्थिती असल्यास भुतानला दुर्लक्षीत करु नये असेही नमुद करतो. दोन्ही देश बघण्यासारखे आहेत!

नेपाळ बहुतांश वेळा भारतावर अवलंबून आहे. असे असतांना तेथील सामान्य नागरीकाला आताच्या काळात भारताबद्दल काय वाटते?

चांगला मुद्दा उपस्थित केलात!
एकंदरीत मला तिथे भेटलेल्या लोकांशी झालेल्या वर्तालापातुन जे जाणवले ते सांगतो.
नेपाळच्या मध्यमवर्गाचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या लोकांना भरताबद्दल आत्मियता असल्याचे आणि ते भारताला आपला सच्चा मित्र मानत असल्याचे लक्षात आले. भारतात होत असलेल्या घडामोडींवर हा वर्ग व्यवस्थित लक्ष ठेऊन असल्याने इथे होत असलेल्या विकासकामांबद्दल त्यांना चांगली माहिती आहे. आम्ही तिथे गेलो तेव्हा नुकतीच भरताची चांद्रयान-३ मोहिम यशस्वी झाली होती आणि ह्या घटनेचे भारतिय नागरिक म्हणुन आपल्याला जेवढे कौतुक वाटते तसेच कौतुक त्यांनाही वाटत असल्याचे स्पष्टपणे जाणवेल इतके ते भरभरुन त्याविषयी बोलत होते. तशीच गोष्ट नेपाळ मधल्या क्रिकेट रसिकांची, त्यावेळी नुकतीच आशिया कप २०२३ स्पर्धा सुरु झाली होती. अत्तापर्यंत कुठल्याही आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यात भारताचा सामना कुठल्याही संघाशी असो समस्त नेपाळी क्रिकेट रसिक भारत जिंकावा ह्या इच्छेने सामना बघत असत. पण नेपाळचा क्रिकेट संघही आशिया कप मध्ये सहभागी झाल्याने त्यावेळी परिस्थिती थोडी वेगळी होती. ३० ऑगस्टला पहिल्याच सामन्यात नेपाळचा पाकिस्तान कडुन दारुण परभव झाल्याने २ सप्टेंबरच्या भारत वि. पाकिस्तान सामन्यात भारत विजयी व्हावा म्हणुन तिथले क्रिकेट रसिक देव पाण्यात बुडवुन बसले होते, पण त्यांनी देवांना जास्तच खोल पाण्यात बुडवल्याने असेल कदाचीत त्यामुळे पावसाचा व्यत्यय येउन तो सामनाच पाण्यात गेला 😀

४ सप्टेंबरला आणखिन वेगळीच गंमत! त्यादिवशी भारत वि. नेपाळचा सामना होता. नेपाळचे २३० धावांचे आव्हान न पेलवुन भारत तो सामना हरेल ह्या खुळ्या आशावादाने ठिकठिकाणी घोळक्याने सामन्याचे प्रक्षेपण पहात तावातावाने चर्चा करत नेपाळच्या विजयाची एकमेकांना खात्री देणाऱ्यांच्या पदरी त्या दिवशी भारत विजयी झाल्याने निराशा पडली होती. नेपाळ संघ स्पर्धेतुन बाहेर फेकला गेल्यावर झाले गेले विसरुन १० सप्टेंबरच्या भारताच्या पाकिस्तान विरुद्धच्या सामन्यात भारतच कसा जिंकेल ह्यावर त्यांच्या जोरदार चर्चा सुरु झाल्या, आणि ह्या सामन्यात भारताने पाकिस्तानचा दणदणीत पराभव केल्यावर तिथल्या क्रिकेट रसिकांनी भारताच्या विजयाप्रीत्यर्थ अक्षरश: दिवाळी साजरी केली होती. आपला देश स्पर्धेत असेल तर पहिले त्याला पाठींबा, आणि तो स्पर्धेतुन बाहेर पडल्यास आपल्या आवडत्या किंवा मित्र देशाला पाठींबा देणारे क्रिकेट रसिक इथुन तिथुन सगळीकडे सारखेच 😊
क्रिकेट प्रमाणेच भारतीय चित्रपट हा पण त्यांच्या जिव्हाळ्याचा आणि चर्चेचा विषय! हिंदी चित्रपट तर ते पहातातच पण अनेक भारतीयांप्रमाणे हिंदी डब्ड दाक्षिणात्य सिनेमे देखिल ते तितक्याच आवडीने पहाताना दिसले!

बाकी भारताविषयी नेपाळी जनमानसात विष कालवण्याचे उद्योग चिनकडुन व्यवस्थितपणे चालु आहेतच आणि त्याच्या हस्तकांकडुन कडुन चालवल्या जाणाऱ्या दुष्प्रचाराला ज्यांचा भारताशी थेट कुठला संबंध आलेला नाही असे कॉलेज विद्यार्थी आणि मजुर - कामगार अशी कनिष्ठ वर्गातली लोकं बळी पडत असल्याचे त्यांच्याशी बोलताना लक्षात आले. डाव्या विचारसरणीच्या चरणी आपल्या निष्ठा वाहिलेल्या विचारवंत / संपादक मंडळींची जुनी पण परिणामकारक मोडस ऑपरेंडी तिथे बघायला मिळाली. हा प्रतिसाद जास्ती न लांबवता त्याचे उदाहरण खाली दुसऱ्या प्रतिसादात देतो 😀

डाव्या विचारसरणीच्या चरणी आपल्या निष्ठा वाहिलेल्या विचारवंत / संपादक मंडळींची जुनी पण परिणामकारक मोडस ऑपरेंडी तिथे बघायला मिळाली. हा प्रतिसाद जास्ती न लांबवता त्याचे उदाहरण खाली दुसऱ्या प्रतिसादात देतो

पुढे चालु...
भक्तपुर दरबार स्क्वेअर मध्ये फिरत असताना अचानक मोठा पाउस आल्याने रस्त्यालगतच्या एका उपहारगृहात शिरलो होतो. तिथे टेबलावर पडलेल्या 'मजदुर' नामक वर्तमानपत्रातल्या भारताविषयीच्या बातमीच्या मथळ्याने माझे लक्ष वेधुन घेतल्याने काय लिहिलंय बघु म्हणुन वाचायला घेतलं खरं पण नेपाळी भाषेची लिपी देवनागरी असली आणि थोडी हिंदीसारखी दिसत असली तरी ती भाषा वेगळी आहे. त्यामुळे अक्षरे/शब्द वाचता येत असले तरी फार काही अर्थबोध होईना म्हणुन त्या बातमीचा फोटो काढुन नंतर हॉटेलवर पोचल्यावर गुगल लेन्सला कामाला लाउन भषांतरीत करुन वाचुया अशा विचाराने त्या वर्तमानपत्राचा फोटो काढला.

मला फोटो काढताना बघुन गल्ल्यावर बसलेल्या मध्यमवयीन मालकाला हसयला आले आणि "त्या चीनी कचऱ्याचा फोटो कशाला काढताय" असे तो हसत हसत विचारता झाला. त्याला कारण सांगीतल्यावर तो म्हणाला "इथल्या माओवाद्यांची अशी चीनी फंडींगवर चालणारी डझनभर तरी वर्तमानपत्रे नेपाळमध्ये आहेत, चीनची स्तुती आणि भारताची निंदानालस्ती करण्याच्या हेतुनेच ती चालवली जातात. नेपाळ मधुन प्रकाशित होणारी ही चीनची मुखपत्रे असल्याने आम्ही ह्यांना चीनी कचरा म्हणतो."
ह्यावर गमतीने त्याला "मग हा कचरा तुम्ही का घेता?" असा प्रश्न विचारल्यावर "असला कचरा विकत घ्यायला माझे पैसे वर नाही आलेत, माझ्या दुकानात रोज फुकट दोन प्रती टाकल्या जातात, मी ते वाचतही नाही पण पार्सलच्या पुड्या बांधायला लागणाऱ्या कागदासाठी रद्दी विकत घेण्यावर होणारा खर्च थोडा वाचतो एवढाच काय तो त्यांचा मला उपयोग. माझ्याच दुकानात नाही तर, तरुण मंडळींचे अड्डे आणि कामगार-मजुर लोकांचा राबता असतो अशी चहा-नाष्ट्याची छोटी मोठी दुकाने आणि उपहारगृहे अशा ठिकाणी असल्या वर्तमानपत्रांच्या प्रती फुकट टाकल्या जातात." हे त्याने दिलेले उत्तर अंतर्मुख करणारे होते.
'मजदुर' वर्तमानपत्रातल्या बातमीचा फोटो...

"भारतको लागि नेपालको राजदूत शङ्कर शर्माको भनाइ आपत्तिको विषय हो" अशा मथळ्याची ही बातमी गुगल लेन्सने खालीलप्रमाणे भाषांतरीत करुन दिली...

"नेपाळचे भारतातील राजदूत शंकर शर्मा यांचे विधान आक्षेपार्ह आहे"
"काठमांडू, २१ ऑगस्ट. नेपाळच्या जलस्रोतांचा वापर, उद्योग आणि व्यापाराचा विकास आणि व्यापारी तूट कमी करण्याबाबत असे केल्यास नेपाळला फायदा होईल, असे चीनचे महामहिम राजदूत म्हणाले. , पंतप्रधान पुष्प कमल दहल संयुक्त राष्ट्राला संबोधित करणार आहेत. अमेरिकन सरकारने युरेनियम असलेले AIM-20 अम्राम क्षेपणास्त्र युक्रेनला विकले आहे, त्यामुळे युक्रेनला रशियाविरुद्ध युद्ध सुरू करण्यासाठी चिथावणी दिली आहे आणि त्यामुळे त्याला प्रोत्साहन मिळालेले नाही, हे प्रम दहल यांनी यूएनला केलेल्या भाषणात स्पष्टपणे सांगणे महत्त्वाचे आहे. चर्चा झाली, परंतु त्याऐवजी ते झाकण्यासाठी उत्तर कोरियाला शस्त्रे विकली.
युक्रेन युद्धामुळे जगात वाढलेली अन्न, इंधन, आर्थिक संकट, बेरोजगारी आणि अशांतता यांचा पंतप्रधान दहल यांच्या भाषणात स्पष्टपणे उल्लेख करणे महत्त्वाचे आहे. अमेरिकन साम्राज्यवादाला विरोध करणे आवश्यक आहे. युरेनियम असलेल्या क्षेपणास्त्रांमुळे कॅन्सरसह जन्मजात आजार होतात, श्वास घेणे कठीण होते आणि अमेरिकन सरकारकडून अशा शस्त्रांची विक्री धोकादायक आहे, याकडे आंतरराष्ट्रीय समुदायाचे लक्ष वेधणे महत्त्वाचे आहे. अमेरिकन सरकारच्या प्राणघातक शस्त्रांच्या निर्मिती आणि विक्रीविरोधात आंतरराष्ट्रीय समुदायाला आवाज उठवण्याचे आवाहन करणे आवश्यक आहे. , सत्ताधारी पक्षाचे नेते आणि अराजकतावादी यांच्या संगनमताने देशाचा आणि जनतेचा फायदा कसा होणार? नाही आज नेपाळच्या दहा मोठ्या खाजगी बँका नेपाळ आणि भारत या दोन्ही देशांचे नागरिकत्व असलेल्या लोकांच्या नियंत्रणाखाली आहेत. सरकारांना नेपाळचे देशभक्त उद्योगपती-व्यापारी कसे दिसले नाहीत?
कांती चिल्ड्रन हॉस्पिटलमध्ये उपचार न घेता पाच वर्षांच्या मुलीचा मृत्यू झाला आणि पुलचोक अभियांत्रिकी महाविद्यालयाचे अधिकारी आणि प्राध्यापक खासगी महाविद्यालयांचे गुंतवणूकदार बनले, याला सरकारचे पंतप्रधान आणि मंत्री जबाबदार आहेत.
(गुरुवार, 21 ऑगस्ट 2080 रोजी प्रतिनिधीगृहाच्या विशेष अधिवेशनादरम्यान नेपाळ मजूर आणि शेतकरी पक्षाचे खासदार प्रेम सुवाल यांनी दिलेल्या भाषणाचा सारांश)"

हे वाचल्यावर त्या मथळ्याचा आणि बातमीचा नक्की काय संबंध आहे हे काही समजले नाही बुवा, कोणाला काही लिंक लागल्यास ते सांगुन मला उपकृत करावे!

संपुर्ण बातमी वाचण्याएवढा वेळ किंवा आवड नसलेली अनेक मंडळी हेडलाइन्स / मथळे वाचुन वर्तमानपत्रे फक्त चाळतात. अशा लोकांच्या वाचनात असल्या दिशाभुल्/बुद्धिभ्रम करणाऱ्या बातम्यांचे मथळे रोजच्या रोज येत असल्यास भारताविषयी हळुहळु त्यांची नकारात्मक मानसिकता तयार होणे स्वाभविक आहे. एकप्रकारचे स्लो-पॉयझनींगच की हे!