औषधांचा कायाप्रवेश (१)

निसर्ग आपल्याला जन्मताच एक अमूल्य शरीर देतो. अगदी जन्मापासून ते मृत्यूपर्यंत हे शरीर कधी ना कधी कुठल्या तरी रोगाची शिकार बनते. रोग म्हटला की उपचार करणे आले. उपचारांमध्ये घरगुती उपायांपासून अनेक प्रकारच्या औषधांचा समावेश होतो. आधुनिक वैद्यकात रुग्णास औषध देण्याचे अनेक मार्ग(routes)आहेत. त्यातले सर्वपरिचित मार्ग म्हणजे औषध तोंडाने घेणे, औषधाचा वाफारा नाका/तोंडाद्वारे घेणे, स्नायू अथवा रक्तवाहिनीतून इंजेक्शन्स घेणे आणि त्वचेवर मलम लावणे. पण शरीरात औषध पोचवण्याचे याव्यतिरिक्तही अनेक मार्ग आहेत. वरील चार परिचित प्रकारांचेही अनेक उपप्रकार आहेत. या सर्वांचा सोदाहरण आढावा या लेखद्वयात घ्यायचा आहे. काही ठराविक औषधे शरीराच्या एखाद्याच छोट्या भागात काम करण्यापुरती वापरली जातात. उदाहरणार्थ, डोळ्यात टाकायचे थेंब. परंतु बरीच औषधे शरीरात गेल्यानंतर रक्तप्रवाहाद्वारे संपूर्ण शरीरभर पसरतात. अशा औषध-प्रवासाचा विस्तृत आढावा आता (२ भागांत) घेतो.

• तोंडाद्वारे घेतलेली औषधे
अशी औषधे गोळी, कॅप्सूल, चुरा किंवा द्रव स्वरूपात असतात. तोंडाद्वारे घ्यायच्या मार्गात दोन पद्धती आहेत :
1. औषध जिभेवर ठेवून गिळणे
2. औषध जिभेखाली ठेवून विरघळवू देणे
हे दोन्ही मार्ग जरी एकाच पोकळीत जवळपास असले तरी त्यांच्याद्वारे होणाऱ्या परिणामांमध्ये लक्षणीय फरक आहे ! तो आता समजून घेऊ.

१. जे औषध जिभेवर ठेवून पाण्याच्या मदतीने गिळले जाते त्याचा पुढील प्रवास संपूर्ण पचनसंस्थेतून होतो. बहुतेक औषधांचे सर्वाधिक शोषण लहान आतड्याद्वारा होते. असे शोषण झाल्यानंतर ते पचनसंस्थेच्या स्थानिक रक्तप्रवाहात (portal) जाते. तिथून पुढे यकृतात आणि पुढे मजल दरमजल करीत शरीराच्या मुख्य रक्तप्रवाहात (systemic)पोचते. तोंडातून अशा प्रकारे घेतलेल्या औषधाच्या शोषणावर पचनसंस्थेतील अनेक घटकांचा परिणाम होतो. जसे की, आहाराचे स्वरूप, विविध हॉर्मोन्स व चेतातंतूंचे परिणाम, पचनाचे आजार, इत्यादी. तसेच एखादे औषध हे गोळी, कॅप्सूल की द्रव स्वरूपात आहे यावरही त्याचे शोषण अवलंबून असते.

कॅप्सूलचे विशिष्ट फायदे :
कॅप्सूल म्हणजे जिलेटिनचे (किंवा अन्य पर्यायाचे) एक कवच असते. त्याच्यात औषध व पूरक रसायने एकत्र घातलेली असतात. आपण कॅप्सूल गिळल्यानंतर ती पचनमार्गात ओली होऊन फुगते आणि मग त्यातले औषध बाहेर पडते. कॅप्सूलमधील औषध द्रव स्वरूपात असल्यास त्याचे शोषण तुलनेने लवकर होते. काही औषधे सामान्य गोळीच्या स्वरूपात थेट जठरात जाणे इष्ट नसते. तिथल्या तीव्र आम्लतेमुळे त्यांचा नाश होऊ शकतो. म्हणून ती कॅप्सूलमध्ये भरून पुन्हा तिच्यावर एक विशिष्ट प्रकारचे वेस्टण चढवले जाते. हे वेस्टण आम्लतारोधक असते. अशी कॅप्सूल जेव्हा जठरात येते तेव्हा तिथल्या आम्लतेचा तिच्यावर परिणाम होत नाही आणि ती मूळ स्वरूपात लहान आतड्यात पोचते. तेथील कमी आम्लता असलेल्या वातावरणात वेस्टण विरघळते आणि मग औषध बाहेर पडते. या प्रकारच्या वेस्टणाला enteric coating असे म्हणतात.

जठरातील अन्न आणि तोंडाने घेतलेल्या औषधाचे शोषण हे दोन्ही घटक एकमेकांशी चांगलेच निगडीत आहेत. औषधाच्या रासायनिक स्वरूपानुसार ते उपाशीपोटी, मुख्य जेवणापूर्वी का जेवणानंतर लगेच घ्यायचे, याचे नियम ठरलेले असतात. बहुतेक रसायनयुक्त औषधे जठराच्या आतील आवरणाचा दाह करणारी असल्यामुळे ती जेवणानंतर घेणे इष्ट असते. मात्र, ज्या औषधांचे शोषण अन्नामुळे बरेच कमी होते अशी औषधे निक्षून सकाळी उठल्यानंतर उपाशीपोटी घ्यावी लागतात; याचे सध्याचे बहुपरिचित उदाहरण म्हणजे थायरॉक्सिनची गोळी. रेचक प्रकारची औषधे रात्रीच्या जेवणानंतर झोपण्यापूर्वी घ्यावी लागतात.

२. औषध जिभेखाली ठेवणे : तोंडातील अन्य भागांशी तुलना करता जिभेखालच्या भागातील म्युकस आवरण विशिष्ट प्रकारचे आहे. त्यामुळे इथे ठेवलेल्या औषधाचे शोषण तुलनेने चांगले व सहज होते. या भागातला रक्तपुरवठाही भरपूर असतो. इथल्या औषधाचे शोषण झाल्यावर ते लगेचच शरीराच्या मुख्य रक्तप्रवाहात जाते. त्यामुळे वरील १ मध्ये असलेला संपूर्ण पचनसंस्था आणि यकृत हा लांबचा प्रवास पूर्णपणे वाचतो. अशा प्रकारे घेतलेल्या औषधाचा परिणाम त्वरित आणि अधिक प्रमाणात दिसून येतो. जी औषधे तोंडाने गिळून घेतली असता जठरात गेल्यावर त्यांचा नाश होण्याची शक्यता असते, अशी औषधे या प्रकारे देता येतात. तसेच गिळण्याच्या व पचनसंस्थेच्या आजारांमध्ये या औषधमार्गाचा उपयोग केला जातो.

अर्थात या औषधमार्गाची एक मर्यादाही आहे. इथे औषधाच्या शोषणासाठी उपलब्ध असलेली जागा अत्यंत कमी आहे. त्यामुळे शक्तिमान (potent) प्रकारचीच औषधे इथून देणे सयुक्तिक ठरते. तसेच जिभेखाली ठेवलेले औषध पूर्ण विरघळून जाईपर्यंत संबंधित रुग्णाने बोलणे, पाणी पिणे आणि गिळणे या सर्व क्रिया निक्षून टाळायच्या असतात. तसे न केल्यास औषधाचा काही भाग अन्ननलिकेतून पुढे जठरात जाईल आणि मग या प्रकारे औषध देण्याच्या प्रकारालाच बाधा पोचेल. या प्रकारे दिलेल्या औषधाचे बहुपरिचित उदाहरण म्हणजे nitroglycerin. हृदयविकारातील अंजायना या स्थितीमध्ये हे औषध रुग्ण स्वतःच पटकन जिभेखाली ठेवू शकतो.

• गुदद्वारातून दिलेली औषधे
बद्धकोष्ठतेसाठी देण्यात येणारा ‘एनिमा’ सर्वपरिचित आहे. या प्रसंगात संबंधित औषध हे फक्त स्थानिक काम करते. मात्र काही प्रसंगी या मार्गाने दिलेले औषध रक्तप्रवाहात शोषले जाऊन सर्व शरीरभर पोचू शकते. या मार्गातून औषध देणे अर्थातच सुखावह प्रकार नाही ! त्यामुळे काही विशिष्ट परिस्थितीतच त्याचा अवलंब केला जातो, जसे की :
• रुग्णास प्रचंड उलट्या होत असताना किंवा गिळण्याचे त्रास असताना
• बेशुद्धावस्थेतील रुग्ण
• लहान मुलांमध्ये एखादे कडूजहर औषध देण्यासाठी
Lidocaine हे या प्रकारातील एक उदाहरण. ते भूलकारक असून हृदयतालबिघाडही दुरुस्त करते.
………….

• श्वसनमार्गातून घेतलेले औषधी फवारे
अशा औषधांचा (श्वासनलिका रुंदावणारी आणि स्टिरॉइड्स) मुख्य उपयोग विविध श्वसनरोगांसाठी केला जातो. उदा. दमा व तत्सम आजार. या प्रकारे तोंडाने ओढून घेतलेले औषध त्वरित शोषले जाते आणि काही सेकंदात त्याचा प्रभाव दाखवते. एकेकाळी दम्याची नियमित औषधे गोळीरूपात पोटातून दिली जात. त्यामुळे त्यांचा प्रभाव दिसण्यास तर वेळ लागेच, परंतु ती संपूर्ण शरीरभर पसरल्याने त्यांचे दुष्परिणामही बऱ्यापैकी दिसून येत. ते टाळण्यासाठी या प्रकारच्या औषधमार्गाचा शोध लावण्यात आला. इथून दिलेल्या औषधाचा प्रभाव (कमी मात्रेत) जास्तीत जास्त आणि दुष्परिणाम अत्यंत कमी स्वरूपात दिसून येतात.

असे औषध ३ प्रकारच्या उपकरणांमधून देता येते :
१. Inhaler : यात वायुरूप औषध विशिष्ट दाबाखाली साठवलेले असते. जेव्हा आपण ते श्वासातून आत ओढतो तेव्हा एका झडपेच्या माध्यमातून ते बाहेर पडते.

२. (कोरड्या) पावडरचे इन्हेलर्स

एका इन्हेलर उपकरणात साधारणपणे एक ते दोन महिने पुरेल इतके औषध साठवलेले असते. त्यामुळे रुग्णास ते बरोबर बाळगणे अतिशय सोयीचे असते.
अशा प्रकारे औषध घेण्याचे तंत्र नीट आत्मसात करावे लागते. औषध तोंडाने श्वासाबरोबर आत ओढल्यानंतर १० सेकंद श्वास रोखून ठेवायचा असतो. तसेच श्वास सोडल्यानंतर पाण्याने खळखळून गुळण्या करणे आवश्यक.

३. Nebulizer : यात औषध द्रवरुपात साठवलेले असते आणि अल्ट्रासोनिक तंत्राच्या मदतीने त्याचे फवाऱ्यात रूपांतर होते. औषध सलग बराच काळ द्यायचे असल्यास याचा वापर करतात.

………

• नाकपुडीद्वारा दिलेली औषधे
या मार्गाने औषध देण्याचा हेतू ते फुप्फुसात पोचणे हा नसतो. याचे हेतू दोन प्रकारचे असतात :
१. औषधाची नाकापुरतीच मर्यादित क्रिया
२. नाकाद्वारे रक्तप्रवाहात शोषले जाणे.

१. अशी औषधे थेंब किंवा फवारा या स्वरूपात दिली जातात. कुठल्या प्रकारची औषधे इथून दिली जाऊ शकतात त्याला खूप मर्यादा आहेत. तसेच दिल्या जाणाऱ्या औषधाची मात्राही खूप कमी प्रमाणात(काही मायक्रोलिटर्समध्ये) असते. या प्रकारे देण्यात येणाऱ्या औषधांची ठळक उदाहरणे म्हणजे ऍलर्जिक सर्दीसाठी दिलेली काही औषधे आणि स्टिरॉइड्सचे फवारे.

2. श्वसनमार्गातून घेतलेले औषध तेथील रक्तप्रवाहामार्फत संपूर्ण शरीरभर पसरू शकते का, हा रोचक प्रश्न आहे. या प्रकारे औषध शोषले जाऊ शकते हे बरोबर. काही औषधांच्या बाबतीत असे प्रयोग झालेले आहेत- उदा. इन्सुलिनचा फवारा. काही वर्षांपूर्वी या औषधाला मान्यता मिळून ते वापरात होते. परंतु नंतर त्याच्या मर्यादा (खूप जास्त मात्रा लागणे) आणि अन्य काही दुष्परिणाम लक्षात आल्याने सध्या ते फारसे वापरात नाही. नेहमीच्या इन्सुलिन इंजेक्शनला जोड उपचार म्हणून त्याचा काही ठिकाणी वापर होतो. नाकातून घेतलेल्या इन्सुलिनचा स्मृतिभ्रंशासारख्या काही मेंदूविकारांमध्ये उपयोग होऊ शकेल का, या विषयावर गेली काही वर्षे संशोधन चालू आहे.

३. काही रोगप्रतिबंधक लसी देखील या मार्गाने देण्यात येतात. इन्फ्लूएंजाची लस बऱ्याच वर्षांपासून वापरात आहे. आता लवकरच अशी कोविडविरोधी लस विकसित होत आहे.

आतापर्यंत आपण पचनसंस्था आणि श्वसनमार्गे देण्यात येणाऱ्या औषधमार्गांचा आढावा घेतला. रोगोपचारांचे हे दोन महत्वाचे ‘नैसर्गिक’ मार्ग आहेत. याव्यतिरिक्त औषध देण्याचे जे अन्य शरीरमार्ग आहेत त्यांचे विवेचन पुढील भागात करेन.
...................................................
क्रमशः
चित्रे जालावरून साभार !