बर्याच दिवसांपासून मनामध्ये हा प्रश्न पडला होता शेवटी म्हटले कि हा लेख लिहायला मराठी भाषा दिवसापेक्षा अजून चांगला मुहूर्त सापडू शकत नाही. काल लेख टाकायला आलो तर मिपा बंद. म्हटले असेल काहीतरी दुरुस्तीचे काम. आत्ता उघडून बघितले तर कुसुमाग्रजांचा फोटो. वाह! क्या बात है! सुंदर आलंय हे चित्र अगदी. मिसळपाव संस्थळावरील या चित्र फलकाच्या कलाकाराला आमचा मुजरा. अगदी व्यावसायिक पद्धतीने काढलेले दिसत आहे. त्यातच वेल्लाभट यांचा मराठी भाषेवरील उत्कृष्ट लेख वाचला. आणि मग आपला प्रश्न विचारायला अजूनच स्फुरण चढले. त्यातच त्यांच्या लेखाचे नावही हळूच ढापले. :)
आपण सर्वजण मराठी बोलायचे, लिहायचे, वाचायचे या एकसमान प्रेरणेने मिसळपाववर येतो आणि एकमेकांच्या विचार आदान-प्रदानामध्ये सहभागी होतो. काही जण अगदी हट्टाने मराठीतूनच बोलणार वगैरे प्रतिज्ञा करून काही प्रसंगी मित्र मैत्रिणींकडून, नातेवाईकांकडून हसूही करून घेतात. अस्मादिकसुद्धा त्यातलेच. परंतु असे कितीतरी चांगले इंग्रजी भाषेतील शब्द आहेत कि त्यांना मराठी भाषेत प्रतिशब्द सापडत नाहीत. यावर मिसळपाववरच अगोदरही बरीच चर्चा झाली आहे. त्याचा संदर्भ आत्ता सापडत नाही आहे. (मिसळपाववरती हि लेख शोधण्याच्या सोयीची कमतरता जाणवते किंवा हे कसे करायचे याची अगोदरच कोणाला माहिती असेल तर कृपया सांगावे) परंतु भाषेत नवीन नवीन शब्दांची भर केल्यानेच भाषा टिकून राहते - समृद्ध होते असा त्या चर्चेचा निष्कर्ष होता. मला वाटते यावर सर्वांचे एकमत होण्याला काही हरकत नसावी.
मराठी भाषेत कितीतरी इतर भाषांमधून शब्द उचलले गेले आहेत. पश्तुनी, उर्दू, इंग्रजी, पोर्तुगीज अशा परदेशी भाषीक शब्दांचाही त्यात समावेश आहे. आजकाल इंग्रजी भाषेची चलती असल्याने त्याचा प्रभाव आपल्या भाषेवर जास्त जाणवतो.
अवांतर:
जगावर इंग्रजांपेक्षा पुरातन मुस्लिम धर्मियांनी राज्य केले असते तर आज सर्व जगात इंग्रजी ऐवजी उर्दू भाषेत आपण बोलून आपल्या मुलांना आपण कॉन्व्हेंटमध्ये पाठवण्याच्या ऐवजी दर्ग्यात शिकायला पाठवले असते का असाही किडा डोक्यात वळवळून जातो.
(आपल्यासाठी जग म्हणजे अमेरिका-ऑस्ट्रेलिया आणि इंग्लंड एवढेच :( )
अति अवांतर: अशी अवांतर विचार करण्याची सवयच लागलीये. मुद्द्याचं लिही रे बाबा.. मुद्द्याचं!
तर आपल्या रोजच्या बोली भाषेत वापरायला कितीतरी नवीन नवीन शब्द मराठीत तयार केले गेले.
१) computer - संगणक
२) Liver - यकृत (आता हा शब्द कशावरून तयार केला असेल माहित नाही. जेव्हा केव्हा कोणाला शरीराचा तो भाग सापडला असेल तेव्हा त्याला यकृत म्हणायचे असे कसे ठरवले गेले असेल?)
काहींचे शब्दशः भाषांतर केले आणि ते सुद्धा चालले.
१) key board - कळफलक
२) mobile phone - भ्रमणध्वनी
३) Television set - दूरदर्शन संच
४) Academy - अकादमी
पण काही शब्दांना काही म्हणता काहीच प्रतिशब्द मिळाले नाहीत. उदाहरणार्थ
१) After 'Thank You' we say "Welcome" - आता 'Thank you' ला आपण 'धन्यवाद' म्हणतो. पण मग समोरच्याने त्यास प्रतिउत्तर काय द्यावे? इंग्रजी भाषेत ती सोय आहे "Welcome" किंवा "No Mention". यातील No mention मला स्वतःला थोडेसे आगाऊ वाटते परंतु इंग्रजी भाषेत ते चालते. पण 'welcome' ला मला प्रतिशब्द सापडत नाही. 'आभारी आहे' असे म्हणू शकत नाही कारण ते धन्यवादचाच समानार्थी शब्द आहे.
२) entrepreneur = उद्योजक हा या शब्दाचा प्रतिशब्द नाही असे मी बर्याच उद्योजकांच्या पुस्तकात वाचले त्यामुळे मराठीत तो शब्द आन्त्रप्रुनर असाच लिहितात.
३) Sepoy = ब्रिटीश आर्मीने भारतीय खंडातील खासगी सैनिकाला तयार केलेला शब्द. (संदर्भ विकिपीडिया) आपण अपभ्रंश करून शिपाई म्हणून वापरतो.
A sepoy was formerly the designation given to an Indian soldier. In the modern Nepalese Army, Indian Army, Pakistan Army and Bangladesh Army it remains in use for the rank of private soldier.
हे फक्त जेवढे मला सुचले तेवढेच. या सर्वांचा उहापोह करण्याचे कारण म्हणजे मराठी संकेतस्थळांवर जन्मलेला शब्द
रच्याकने = रस्त्याच्या कडेने = By The Way
विषय बदलायचा असेल किंवा मूळ विषयाकडे परत लक्ष वेधून घ्यायचे असेल तर "By The Way" हा शब्द सर्रास वापरला जातो. रच्याकने हा शब्द गम्मत म्हणून वापरायला ठीक आहे परंतु याला खरंच मराठीत काही प्रतिशब्द आहे का? असेल तर कृपया येथे सांगा. नसेल तर तुम्हाला असे वाटते का कि आपण 'रच्याकने' शब्द रूढ करावा? हसू होईल आपले. "By The Way" हे शब्द वापरायची वेळ आपल्या बोलीभाषेत बर्याचदा येते. तेव्हा त्यास एखादा नवीन शब्द करायची वेळ आली आहे का?
जाणकारांनी कृपया प्रकाश टाकावा. अजून कांही असे शब्द असतील तर त्यांची चर्चा इथे व्हावयास हरकत नसावी.
प्रतिक्रिया
1 Mar 2015 - 8:43 am | श्रीरंग_जोशी
मिपावर जुने लेखन शोधण्यासाठी त्या विषयाशी संबंधीत शब्द व site:misalpav.com असे जालावर शोधावे उदा. मराठी प्रतिशब्द site:misalpav.com
जे अवांतर लिहिले आहे त्याबरोबर असहमत. जगात अनेक ठिकाणी इस्लामचा शेकडो वर्षांपासून प्रसार होऊन व तेथील बहुसंख्य जनता मुस्लिम असुनही भाषा मात्र स्थानिकच वापरली जाते.
बाकी स्मार्टफोनसाठी मिपावर चतुरभ्रमणध्वनी शब्द प्रचलित आहे.
या विषयावर सुचेल तसे प्रतिक्रियेद्वारे लिहिनच.
1 Mar 2015 - 11:31 pm | अमित खोजे
मिपा लेखन शोधासाठी धन्यवाद. एकदा प्रयत्न करून बघतो.
बाकी जे अवांतर लिहिलंय त्याच्या तुमच्या असहमतीबरोबर आम्ही सहमत. :) म्हणजे ते अवांतराचे वाक्यच मुळात उपहासात्मक आहे.
जर जगामध्ये शेकडो वर्षांपासून इस्लाम आदीचा प्रसार होऊनही स्थानिक भाषा जर शाबूत आहेत तर मग आपल्याकडेच का या इतर भाषांचा प्रभाव जाणवतो. बरं तो हि इतका की भाषा वाचवण्याची चळवळ करण्याची वेळ यावी? आपण आपल्या मुलांना इंग्लिश मिडीयम किंवा कॉन्व्हेंटमध्ये वगैरे टाकतो. का तर पुढे त्याला तथाकथित (so called चा मराठी प्रतिशब्द) नोकरी धंदा करण्यामध्ये त्रास होऊ नये. या शाळांमध्ये रोज राष्ट्रहगीतही होत नाही असे कानावर आले आहे.
माझी इतर भाषा शिकायला ना नाही परंतु त्यासाठी मातृभाषेचा गळा घोटायची काहीच गरज नाही. उलट दोन्ही-तीनही भाषांमध्ये प्राविण्य जर मिळवले तर आनंदच आहे.
चिडचिड इथे होते कि आज कालच्या पोरांना धड इंग्रजीही येत नाही आणि मराठीसुद्धा. किंवा "आमचा चम्या फक्त इंग्लिशमध्येच बोलतो हो. त्याला ना मराठीच एक अक्षरही वाचता येत नाही!" अशी वाक्ये अभिमानाने उच्चारली जातात. आणि खरंच त्यांना काहीच किंवा फार कमी देवनागरी वाचता येते/वाचलेले कळत नाही.
याला आपणच कुठेतरी जबाबदार आहोत असे वाटते.
2 Mar 2015 - 12:46 am | श्रीरंग_जोशी
माझ्या माहितीप्रमाणे उर्दू आपली स्थानिक भाषा आहे. बाकी इंग्रजी सोडल्यास मला तरी इतर कुठल्या बाहेरच्या भाषेचा फारसा प्रभाव आपल्या देशात दिसला नाही.
बाकी मराठी मातृभाषा असणार्‍या बहुतांश लोकांना हिंदी व इंग्रजी भाषाही सहजपणे वापरता येतात ही चांगलीच बाब आहे. यात कमीपणा वाटण्यासारखे काहीच नाही. इतर संकुचित प्रवृत्तींपेक्षा आपले याबाबतीतले आचरण केव्हाही बरे.
तुम्ही मांडलेली निरिक्षणे वरकरणी विचित्र वाटत असली तरी फार काळजी करण्याचे काही कारण नाही. मराठी भाषेने आजवर याहीपेक्षा मोठी आक्रमणे पचवली आहेत. आपण आपल्या भाषेतून सहजपणे संवाद साधण्याचा व अभिव्यक्त होण्याचा आनंद मिळवतोय हे महत्वाचे.
1 Mar 2015 - 9:57 am | विशाखा पाटील
१. प्रत्येक ठिकाणची संस्कृती वेगवेगळी असते, त्यानुसार शब्द तयार होतात. इंग्रजीमध्ये संभाषणात शिष्टाचाराला महत्त्व देतात. ते जसेच्या तसे भाषांतर करून वापरणे बऱ्याचदा कृत्रीम वाटते. आपण Welcome च्या ऐवजी दुसरे शब्द/वाक्य वापरतो आणि भाव पोहोचवतो.
३. शिपाई - सीपाई हा मूळचा फार्सी शब्द आहे.
अवांतर आणि त्यातून काढलेल्या निष्कर्षाबाबत असहमत- इस्लामी देशांच्या भाषा वेगवेगळ्या आहेत- अरबी, फार्सी, तुर्की, बंगाली, पश्तो, दारी इत्यादी.
1 Mar 2015 - 11:07 am | पिवळा डांबिस
बाय द वे ला रच्याकने हा पर्याय वापरणं हा शुद्ध आचरटपणा आहे....
तसेच,
वीकेण्डला वीकांत,
धन्यवाद/थ्यॅन्क्यूला धन्यु,
डेटा ला विदा...
हा सगळा प्रत्येक इंग्रजी शब्दाला मराठी शब्द असलाच पाहिजे असं माननार्‍यांचा मूर्खपणा आहे!!!!
असं माझं मत आहे!
1 Mar 2015 - 12:30 pm | तुषार काळभोर
हे कसं तयार झालं असेल?
3 Mar 2015 - 11:58 am | आनन्दा
बाय द वे ला मराठीत "जाता जाता" असा अर्थपूर्ण प्रतिशब्द आहे. तो आपण बहुतांश ठिकाणी बाय द वे ला प्रतिशब्द म्हणून वापरू शकतो.
बाकी याच्याशी पात्र सहमत -
हा सगळा प्रत्येक इंग्रजी शब्दाला मराठी शब्द असलाच पाहिजे असं माननार्‍यांचा मूर्खपणा आहे!!!!
पण जिथे पर्यायी अर्थवाही शब्द असेल तिथे मात्र तो वापरला पाहिजे असे माझे मत आहे.
1 Mar 2015 - 11:48 am | प्रा.डॉ.दिलीप बिरुटे
चांगला काथ्याकुट.
धन्स, धन्यु, विकांत, विदा, कळफलक, ही मराठी भाषेत पडलेली भर आहे, जे शब्द भाषा व्यवहारात वापरणे सोपे आहे ते शब्द लोक वापरतील नै तर सोडून देतील, बाकी चालु द्या.
-दिलीप बिरुटे
1 Mar 2015 - 11:56 am | पिवळा डांबिस
धन्स, धन्यु, आणि वीकांत (वी दीर्घ आहे त्यात!!) हे मराठी नसून इंग्रजीची निरर्थक मोडतोड आहे हे स्वतःला जाज्वल्य मराठी म्हणवणार्‍या लोकांच्या ध्यानात येईल तो सुदिन!
बाकी चालू द्या....
1 Mar 2015 - 2:15 pm | टवाळ कार्टा
+१११
1 Mar 2015 - 12:04 pm | पुणेकर भामटा
स्वा. सावरकर यान्चि भाषा शुद्धि चळवळ आठ्वलि....
बाय द वे ला मराठि मद्धे "असो" हा शब्द काहि ठिकणि पुरक वाटतो.
--- भामटा...
1 Mar 2015 - 12:30 pm | प्रा.डॉ.दिलीप बिरुटे
भाषा ही सामाजिक आणि सांस्कृतिक परिस्थितीवर अवलंबून असते हे लोकांच्या ध्यानी येईल तो सुदिन म्हणावा लागेल. 'संदेशन' साधने हे भाषेचे प्रमुख कार्य आहे ते जर झालं की संपलं. असंच बोललं पाहिजे, असंच लिहिलं पाहिजे असं आग्रह धरला की भाषा तुंबुन जाते ती प्रवाही राहात नाही, मराठी भाषेने तिच्या जन्मापासुन अनेक शब्द स्वीकारले आणि अनेक सोडले म्हणुन तिचा गोडवा अजूनही टीकून आहे. भाषा जितकी लवचिक तितका तिचा भविष्यकाळ उज्वल असतो.
एका पूर्ण मराठी वाक्यात दहा इंग्रजी शब्द वापरले तर चालतात पण मोडतोड झालेले शब्द मराठी भाषेत चालवून घेऊ नये याची गम्मत वाटते. उदा. धास्ती हा शब्द दहशत (अरबी) धाशत - धास्त- धास्ती असा अपभ्रंश होऊन चालतो. फक्त इंग्रजीची मोडतोड नै करायची. वा भै वा. चालु द्या.
-दिलीप बिरुटे
1 Mar 2015 - 12:53 pm | पिवळा डांबिस
ज्या परकीय शब्दांना मराठी भाषेत पर्यायी शब्दच नसतील तेंव्हा ते परकीय शब्द वापरणं हे एकवेळ समजू शकण्यात येतं. पण ज्या परकीय (थॅन्क्स, थॅन्क्यू) शब्दांना मराठी भाषेत समर्पक पर्याय आहेत (धन्यवाद किंवा आभार. हे दोन शब्द तर इथे सहजासहजी सुचले, मराठीच्या जाणकारांना तर अजून अनेक समानार्थी शब्द सुचावेत अशी अपेक्षा!) त्यांच्याबाबतीत अन्य शब्द का पत्करावेत?
आणि पत्करलेले शब्द हे अन्य भाषेतले तसेच्या तसे (उदा. इंजेक्शन, सिग्नल,) नसून त्यांचं धन्स, धन्यू असं मोडतोडीकरण स्वीकारणं म्हणजे मराठी भाषेचा गोडवा टिकवून ठेवणं असं वाटत असेल तर बाकी हद्द आहे.
बाकी चालू द्या...
1 Mar 2015 - 1:03 pm | प्रा.डॉ.दिलीप बिरुटे
मराठी भाषेने अनेक शब्द स्वीकारले आणि अनेक सोडले अशामुळे मराठी भाषेचा गोडवा टीकून राहतो असं म्हटलं आहे.
पोराहो, भारताचा म्याच कव्हा हाय रे....!
सुविचार : ''वयोमानानं लिहिलेलं समजायला वेळ लागायला लागला की माणसानं मुकाट राहावं '' ;)
-दिलीप बिरुटे
1 Mar 2015 - 1:26 pm | पिवळा डांबिस
वर उधृत केलेले (धन्स, धन्यु वगैरे) शब्द हे स्वीकारण्यासारखे नसून सोडण्यासारखे आहेत कारण त्याने मराठीचा गोडवा वाढत नाही इतकंच प्रतिपादन.
बाकी सुविचाराबद्दल: ज्याची त्याची समज, वैग्रे वैग्रे... ;)
बाकी पोराहो, कब है रे, इंडियाका मॅचमे हम भी उत्सुक है!
1 Mar 2015 - 1:41 pm | प्रा.डॉ.दिलीप बिरुटे
’काय धरायचं आणि काय सोडायचं ते धरणारे धरतील, सोडणारे सोडतील’ भाषेत काय यावं आणि काय येऊ नये हेही भाषिक व्यवहार करणा-यावर सोडलं पाहिजे. भाषा व्यवहारात शब्द रुळले तर ते व्यवहारात येतील आणि ते शब्द भाषेत रुळले नाही तर ते शब्द आपोआप लोक विसरतील, सोडून देतील. इंग्रजी शब्दाला मराठी शब्द असलाच पाहिजे असा जो कोणी मुर्खपणा करत असेल तर त्याला तो करु दिला पाहिजे.
मराठीचा गोडवा कशाने वाढेल ते आज नै सांगता येणार. 'पट्टेवाला' जाऊन 'चपराशी' आला. 'वंगन' जाऊन 'ग्रीस' आला ( यु नो ग्रीस) 'समुह' जाऊन 'ग्रुप' आला. ( वाट्सपच्या कोणत्या ग्रुपवर आहेस रे) 'उपदान' जाऊन 'ग्रॅच्युइटी' आली. 'दाराचं' 'गेट' झालं. 'पाहुण्यांचे' 'गेष्ट' झालेत. सांगायचा उद्देश असा शब्दांचं भाषेत असं येणं, जाणं, रुळनं चालु असतं. भाषेत येणार्‍या शब्दाला येऊ द्या रुळेल नै तर निघुन जाईल. हाय काय अन नाय काय. काय कोणाला मुर्खपणा करु द्यायचा तो करु दिला पाहिजे.
-दिलीप बिरुटे
1 Mar 2015 - 2:07 pm | वेल्लाभट
रच्याकने म्हणजे काय?
1 Mar 2015 - 3:45 pm | राही
रस्त्याच्या कडेने. इंग्लिश मध्ये बाय द वे.
सहज जाताजाता अनुषंगाने सुचलेली गोष्ट, जिचा मूळ दृश्याशी/प्रतिपादनाशी संबंध असेलच असे नाही.
या शब्दासाठी मला 'जाता जाता' हे शब्द योग्य वाटतात. जा.जा. किंवा जा२ हे लघुरूपही सुटसुटीत आहे.
1 Mar 2015 - 4:08 pm | टवाळ कार्टा
जा२ नक्कू रे...ये मिपाकर भोत ईब्लिस हय... =))
1 Mar 2015 - 4:17 pm | पगला गजोधर
चेतावणी: (Applicable To Specific Cases and Scenarios )
थांकू म्हणणारी ती जर अल्प परिचयाची असेल तर 'ह्या, ....काहीच विशेष नव्हत' किंवा 'असू दे .. असू दे', थोडी जास्त ओळखीची असेल तर
'दोस्तीत नो सॉरी नो थान्क्स ' (संदर्भ: मै. प्या. कि.), हे दोन्ही पूर्वी तिला म्हणून झाले असतील आणि वारंवार मदत करून तुमच्यात आणखीन जवळीक झाली असेल तर म्हणावं 'तुमच्यासाठी काय पन ', पुढे तुमचं लग्न झाल्यावर कदाचित ती तुम्हाला जन्मात कधीही 'थांकू ' म्हणणार नाही, त्यामुळे प्रतिउत्तर देण्याची गरज तिथे उरणार नाही.
1 Mar 2015 - 11:00 pm | अमित खोजे
इतर भाषेतील शब्द आपल्या भाषेत समाविष्ट करून घेण्यास काहीच हरकत नाही. परंतु ते शब्द पिवळा डांबिस म्हणतात त्याप्रमाणे आचरटासारखे भंजाळवून (हा एक असाच सुचलेला शब्द :) ) वापरू नये असे प्रामाणिकपणे वाटते.
इंग्रजी भाषेनेसुद्धा 'गुरु, अवतार, जंगल, खाकी, लूट, मंत्र, निर्वाण, पंडित, पायजमा, ठग, योग ' सारखे हिंदी/मराठी/उर्दू/संस्कृत अशा भाषांमधील शब्द जसेच्या तसे उचलले आणि रूढ केले. तसे आपणही इंग्रजी भाषेतील शब्द वर सांगितल्या प्रमाणे ग्रुप, गेस्ट, गेट, कॉम्प्यूटर, माऊस, इत्यादी शब्द जसे च्या तसे वापरतोच कि.
खालील शब्द मला तरी उगाचच इंग्लिश + मराठी अर्धे मुर्धे तोडून जोडून तयार केल्यासारखे वाटतात.
धन्स = धन्यवाद (मराठी) + थँक्स (इंग्रजी)
धन्यु = धन्यवाद (मराठी) + थँक्यू (इंग्रजी)
वीकांत = वीक (Week इंग्रजी) + अंत (मराठी)
विदा = कसा बनलाय माहित नाही.
या वरील शब्दांची तसं पाहिले तर काहीही गरज नाही. त्यांना व्यवस्थित छान वरिजनल (आता हा उपहासात्मक वापरला आहे हेवेसांनल :P ) शब्द आहे. तरीही गंमत म्हणून मिसळपाववर किंवा बोलत बोलत व्यवहारात हे शब्द वापरायला हरकत नसावी. परंतु लेखी भाषेमध्ये हे शब्द वापरावे कि नाही यावर कुणाचे दुमत नसावे.
लेखी भाषा हि जेवढी शक्य आहे तेवढी शुद्धच असावी असे वाटते. त्यासाठी प्रत्येक इंग्रजी शब्दाला उगाचच ओढून ताणून मराठी प्रतिशब्द तयार करायला नाही सांगत आहे परंतु जे अगोदरच मराठीत शब्द आहेत ते तरी वापरावेत की!
वरील उदाहरण - धन्यवाद.
माझा मुळचा प्रश्न होता, "रच्याकने ला चांगला मराठी प्रतिशब्द काय?"
रच्याकने हा लेखी मराठीमध्ये खरंच मूर्खपणा वाटतो. मिपाकर सोडून कुणालाही कळणार नाही. बोलीभाषेतही मित्रांबरोबर वापरला तर ते वेड्यात काढतील.
तर त्याला वर राही यांनी सुचवल्याप्रमाणे 'जाता जाता' किंवा पुणेकर भामट्यांचा 'असो' हे शब्द समर्पक वाटतात.
असाच नविन काही शब्द सुचला तर सांगावा.
2 Mar 2015 - 1:07 am | हुप्प्या
रच्याकने हा अनुवाद अगदीच विचित्र वाटतो. "जाता जाता" हा पर्याय चांगला आहे. अन्य प्रकारेही हे सांगता येते.
"यावरुन आठवले, .......". "अमक्याचा विषय निघाला आहे म्हणून सांगतो, ....." वगैरे.
असो हा पर्याय फारसा योग्य नाही. एखादा विषय आवरता घेण्याकरता "असो" चा उपयोग होतो.
जाता जाता, हे बघा
https://www.youtube.com/watch?v=dXG4L6Lo_Sk
मराठी दिनानिमित्त बोलणारे लोक अवाच्या सवा इंग्रजी वापरून मराठी दिनाचे महत्त्व सांगतात. विशेषतः सुदीप नगरकरांचे बोलणे! पुस्तके अव्हेलेबल नाहीत, नवी ऑथरची किती नावे आपल्याला माहित आहेत? वगैरे वाक्ये लक्षणीय आहेत.
2 Mar 2015 - 3:26 am | hitesh
इंग्रह्जी मरठीपेक्षा उर्दु गोड आहे
2 Mar 2015 - 9:11 am | नाखु
आम्हाला हा साक्षात्कार या गाण्यात झाला होता इतना तो याद है मुझे, की उनसे मुलाक़ात हुई
बाद में जाने क्या हुआ, ना जाने क्या बात हुई
जाता जाता तुम्ही सगळ्यांच्या "हिता"ची वार्ता करते बरका शेठ !!
2 Mar 2015 - 5:44 pm | बॅटमॅन
सेपॉय चा अपभ्रंश शिपाई/सिपाही नसून त्याचा प्रवास उलटा आहे. हा शब्द मूळ फारसी भाषेतला आहे. तोच पुढे ब्रिटिशांनी इतर अनेक शब्दांप्रमाणे उचलला, उदा. माँगूज़. मुंगसाला माँगूज म्हणणे हे ब्रिटिशांनी मराठीतून घेतलेलं आहे. ऑक्सफर्ड डिक्षनरीत त्याचा उल्लेख सापडतो.
2 Mar 2015 - 6:05 pm | आदूबाळ
नवीन शब्द रुळवता येत नाही. खूप लोकांनी सातत्याने वापरल्यावर तो आपोआप रुळतो. मग त्याचा अपभ्रंश होऊ शकतो किंवा मूळ/शब्दशः अर्थ बदलून काही भलताच अर्थ चिकटू शकतो.
हे इंग्रजीतही पहायला मिळतं. उदा. जगन्नाथाच्या रथावरून प्रेरित होऊन juggernaut (अर्थः a huge, powerful, and overwhelming force) असा शब्द इंग्रजीत बनला. तसंच "शांपू" या आपल्या रोजच्या वापरातल्या शब्दाचं मूळ "चंपी" या शब्दात आहे.
मुद्दा हा आहे - की धन्यू, धन्स, रच्याकने वगैरे शब्दांना विरोध करण्यात अर्थ नाही. "माझी मदत करा", "गर्व आहे मराठी असण्याचा" वगैरे मटीय मराठी आपण सहन करतोच ना, तसंच हे.
2 Mar 2015 - 6:23 pm | अनुप ढेरे
बर! हे माहिती नव्हतं. नवीन माहितीबद्दल धन्यवाद!!
2 Mar 2015 - 6:25 pm | आदूबाळ
http://www.etymonline.com/index.php?term=shampoo
2 Mar 2015 - 7:58 pm | डॉ सुहास म्हात्रे
कोणी किती विरोध करो की निषेध, भाषा आपल्या चालीनेच पुढे जाते.
जे शब्द लोकांना त्यांच्या भावना सहजपणे आणि प्रभावीपणे दुसर्‍यांपर्यंत पोहोचवायला मदत करतात (म्हणजे बोलायला सोपे वाटतात आणि ऐकणार्‍याला सहजपणे पचतात, विचित्र वाटत नाहीत... किंबहुना आवडतात) तेच वारंवार वापरले जातात, प्रचारात राहतात आणि कोणी कितीही विरोध केला तरी भाषेत पाय रोवून बसतात.
या सर्वात, जर ती "तथाकथित आक्रमक भाषा" अर्थार्जनासाठी मायबोलीपेक्षा जास्त मदत करत असली तर "आक्रमक" भाषेने आक्रमण करण्याची गरजच राहत नाही, तिचे शब्द नकळत सहजपणे अथवा कष्टपूर्वक आपलेसे केले जातात ! अध्यक्ष ओबामांनी दोन्ही हात जोडून अभिवादन करणे, एखादे वाक्य का होईना पण हिंदी / गुजराती मध्ये बोलणे, इत्यादी गोष्टी याबाबतीत बरेच काही सिद्ध करून जात नाहीत काय ?
ज्या भाषेच्या मराठीवरच्या आक्रमणाची गोष्ट अथकपणे बोलली / लिहिली जाते ती इंग्लिश भाषा भाषाशास्त्रात "उधार / उसनवार भाषा" म्हणून ओळखली जाते... कारण तिच्यातले फक्त १५% शब्द मूळ आहेत व ८५% इतर भाषांतून आयात केलेले (किंबहुना... झालेले) आहेत. खरी गंमत म्हणजे त्यातले अनेक शब्द युरोपातील प्राचीन/अर्वाचीन भाषा नव्हेत तर सर्वसाधारणपणे नावे माहिती नसलेल्या आफ्रिकेतील भाषांतील आहेत !
इंग्लिश जगभर पसरण्यामागे जेवढा वाटा इंग्रजांच्या वसाहतवादाचा आहे तितकाच तो त्यांच्या फ्रेंचांच्या इतके नसलेल्या भाषासोवळ्याचा आहे... कारण त्यामुळे इंग्लिश अधिकाधिक समृद्ध, सोपी आणि सर्वांना समजायला / वापरायला सहज झाली आहे. या सगळ्याचा भाषा-आयातीचा दु:स्वास न करता इंग्लिशने तिचे एक लेणे म्हणून स्वीकारा केला आहे. याचा उत्तम पुरावा म्हणजे इंग्लिशच्या अव्वल समजल्या जाणार्‍या ऑक्सफर्ड डिक्शनरीच्या दर आवर्तनामध्ये मागील आवर्तनापासूनच्या काळात आयात झालेल्या शब्दांची स्वतंत्र सूची असते ! सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे ही सूची, कोणते आयात शब्द स्वीकारार्ह आहेत/नाहीत असा भाषाशास्त्रींचा/भाषाप्रेमींचा आदेश नसते, तर कोणते शब्द जनतेने स्वीकारलेले आहेत या वस्तूस्थितीचा आढावा असतो.
तेव्हा, आपल्या भाषेची खरी काळजी, ती बोलणार्‍या लोकांचा आणि ती बोलल्या जाणार्‍या भूभागाचा आर्थिक विकास करण्यानेच साधली जाऊ शकते. मात्र तसे केल्यास, अर्थार्जनासाठी तेथे येणारे जगभरचे लोक आपल्या भाषा घेऊन येतील आणि त्यांनी बरोबर आणलेले त्यांच्या भाषेतले काही आवडलेले/उपयोगी शब्द आपली भाषा आपोआप उचलेल हे पण तितकेच खरे आहे ! :)
2 Mar 2015 - 8:04 pm | डॉ सुहास म्हात्रे
अजून एक...
हे आयात शब्द, तसेच्या तसेच येतात, अपभ्रंशीत होऊन येतात की मूळ भाषेतील शब्दांशी संकर होऊन येतात हे सुद्धा पूर्णतः भाषेचा वापर करणार्‍यांच्या सोईवर आणि आवडीवर अवलंबून आहे.
3 Mar 2015 - 8:40 pm | डॉ सुहास म्हात्रे
आजच्या "शुद्ध" मराठीसाठी ज्यांचे काळीज तीळ तीळ तुटते आहे त्या लोकांनी साधारण १०० वर्षांपूर्वीच्या मराठीतला एखादा उतारा घ्यावा आणि त्याचे "आजच्या शुद्ध मराठीत" भाषांतर करावे...
आणि भाषांतर जमल्यास मलाही ते दाखवावे... मला नाय जमत हो ! :( ;)
3 Mar 2015 - 9:24 pm | हुप्प्या
भाषेत नवे शब्द येतात. जुन्या शब्दांचे अर्थ बदलतात हे खरे आहे. पण मराठीचा न्यूनगंड आहे म्हणून, इंग्रजी प्रभुत्त्वाचा अहंगंड आहे म्हणून, आपण किती सुसंस्कृत आणि अद्ययावत आहोत असे दाखवण्याकरता केलेली इंग्रजी शब्दांची आयात का सहन करायची?
"हल्ली मराठी ऑथर्सची पुस्तके शॉप्समधे अव्हेलेबल नसतात" हे वाक्य मराठी दिनानिमित्त आयोजित एका चर्चासत्रात ऐकले. ह्यातील इंग्रजी शब्दांमुळे मराठी समृद्ध होते असे मला वाटत नाही. मी जुन्या वळणाचा आहे म्हणा हवे तर. पण हे वाक्य बोलणारा इसम हा मराठी भाषेत कच्चा आहे. त्याला वारंवार इंग्रजीच्या कुबड्या घ्याव्या लागतात असेच माझे मत बनले आहे.
अशा प्रकारच्या अनिर्बंध आयातीला प्रतिबंध केलाच पाहिजे असे माझे मत.
3 Mar 2015 - 11:58 pm | डॉ सुहास म्हात्रे
गैरसमज नसावा. तुमच्या इतकेच वस्तूस्थितीचे दु:ख मलाही आहेच. पण वस्तूस्थितीच्या मागची कारणपरंपरा नीट समजाऊन घेऊन ती कारणे दूर केली तरच आपल्याला हवा आहे तसा फरक घडवून आणता येतो...
१. भाषेची शुद्धता : भाषा शुद्ध अथवा अशुद्ध कधीच नसते. फारतर ती प्रामाण्य अथवा अप्रामाण्य असू शकते. प्रामाण्य भाषेची सक्ती औपचारीक व्यवहारांत होऊ शकते, पण रोजच्या व्यवहारात होऊ शकत नाही. भाषा तिच्या मूळ भूभागातही दर ४०-५० किलोमीटरला बदलते, कारण तिच्यात स्थानिक लोकांना आवडलेले शब्द सतत मिसळत राहत असतात आणि न आवडलेले शब्द प्रचारातून निघून जात असतात. कधी हे व्यावहारीक उपयोगाने बनलेले शब्द असतात तर कधी दुसर्‍या भाषेच्या प्रभावाने आलेले असतात. म्हणूनच, मराठी भाषेच्या वापरावरून कोण महाराष्ट्रातल्या कुठल्या जिल्ह्याचा/विभागाचा मूळ रहिवासी असावे हे ओळखता येते. हे मराठीच नव्हे तर सर्वच भाषांच्या बाबतीत खरे आहे. भाषेतले हे बदल स्थलाइतकेच कालसापेक्षही असतात... याच कारणाने १०० वर्षांपूर्वीची मराठी आजच्या मराठीपेक्षा फार वेगळी आहे आणि १०० वर्षांपूर्वीची इंग्लिश आजच्या इंग्लिश मातृभाषकाला परकीय वाटावी इतकी वेगळी आहे.
* १४ व्या शतकाच्या अखेरीपर्यंत इंग्लिश राजघराण्यांचे सर्व कारभार फ्रेंचमध्ये चालत होते आणि इंग्लिश भाषेचा दर्जा आपल्या इतिहासातल्या प्राकृत भाषेसारखा खेडूतांची भाषा असा समजला जात होता !
२. भाषा शुद्ध राखण्यासाठी करायचे प्रयत्न : कोणत्याही भाषेत होणार्‍या इतर भाषांच्या मिसळीचे निराकरण कोणत्याही निषेधाने अथवा जबरदस्तीच्या उपायांनी होत नाही. याबाबतीत हेच सत्य आहे की जेव्हा मराठी वापरणे लोकांना जास्त फायदेशीर वाटेल तेव्हाच ती कोणत्याही जबरदस्तीशिवाय आवडीने रुढ होईल. असे झाल्यास मराठीच काय पण अमराठी माणसेसुद्धा आवडीने मराठी बोलतील, वाचतील, लिहीतील. इंग्लिश भाषा जगभर तिच्याबद्दलच्या प्रेमापेक्षा जास्त याच कारणामुळे वापरली जाते आणि ती येण्यामागे लोकांना अभिमानाची गोष्ट वाटते. याच मूळ कारणाने संगणक, आंतरजाल आणि मोबाईल या संचारसाधनांचा वापर कोणतीही जबरदस्ती न करता जगभर अमर्याद वेगाने होत आहे.
तात्पर्यसारांश :
प्रयत्न करणे महत्वाचे असते, पण तो कोणत्या दिशेने केला जात आहे हे यशासाठी जास्त महत्वाचे असते. (Effort is important but where to make an effort makes all the difference.)
2 Mar 2015 - 11:37 pm | अमित खोजे
अतिशय समर्पक उत्तर दिल्याबद्दल मनापासून धन्यवाद. तुमच्या वाक्यावाक्याशी सहमत. मनातले बरेच प्रश्नसुद्धा यामुळे सुटले गेलेत. तुमचे संपूर्ण उत्तरच उर्धृत करण्यासारखे आहे परंतु खालील वाक्ये विशेष पटली.
4 Mar 2015 - 11:59 pm | बोका-ए-आझम
परफेक्ट एक्काकाका. मला असं वाटतं की इंग्लिशचा प्रसार होण्यामागे अजून एक कारण म्हणजे ब्रिटिश साम्राज्यवाद्यांनी धर्मप्रसार फारसा केला नाही. एकतर ब्रिटन हे प्राॅटेस्टंट राष्ट्र आहे. पोर्तुगाल किंवा स्पेनप्रमाणे कॅथलिक नाही. पोर्तुगीज आणि स्पॅनिश भाषांच्या प्रसारामागे धर्मप्रसार हाही मुद्दा आहेच. मेक्सिको, अर्जेंटिना हे कॅथलिक स्पॅनिशभाषक देश आणि ब्राझीलसारखा पोर्तुगीजभाषकांचा देश या दोन्ही ठिकाणी भाषा आणि धर्म जोडीने गेले. मात्र भारतात जेव्हा आक्रमकांनी फारसी किंवा पोर्तुगीज अशा भाषा आणल्या तेव्हा धर्मप्रसाराला इथे झालेला विरोध हा भाषेलाही झाला. पण ब्रिटिशांनी हेच ओळखून धर्माची सक्ती केली नाही. परिणामी इंग्लिशलाही विरोध झाला नाही.
3 Mar 2015 - 12:19 pm | खटपट्या
व्हरांडा या शब्दाबद्द्लही मला फार कुतुहल आहे. हा शब्द आपण मराठीतही अगदी मुळ मराठी शब्द असल्यासारखा वापरतो. या शब्दाच्या उत्पत्तीबद्दल जाणून घ्यायला आवडेल..
3 Mar 2015 - 12:48 pm | बॅटमॅन
हा शब्द मूळचा पोर्तुगीज़ भाषेतला आहे. गूगल प्रसन्न.
https://www.google.co.in/?gws_rd=ssl#q=verandah+etymology
5 Mar 2015 - 6:31 am | खटपट्या
धन्यवाद !!
3 Mar 2015 - 3:05 pm | आनन्दा
माझे २ पैसे (हे देखील विंग्रजीतून उसनवार आहे.)
आपण कोठेतरी सुवर्णमध्य काढला पाहिजे. केवळ एखादा शब्द इंग्रजी आहे म्हणून तो टाळला पाहिजे असे मला वाटत नाही. पण जर त्याला समर्पक अर्थवाही मराठी प्रतिशब्द असेल तर मात्र आपण तो वापरला पाहिजे असे मला वाटते. हे केवळ मराठी भाषा शुद्ध ठेवण्यासाठी आवश्यक आहे असे नव्हे, तर ती भाषा जिवंत ठेवण्यासाठी पण आवश्यक आहे. केवळ अस्मिता म्हणून याकडे पाहण्यापेक्षा आपली भाषा अधिक समृद्ध कशी होईल याकडे पण लक्ष देणे आवश्यक आहे. त्यादृष्टीने एखादा नवीन शब्द दिसला तर त्याला कोणता प्रतिशब्द आपल्याला वापरता येईल याचा विचार होणे आवश्यक आहे. बर्याच वेळेस एखादी संज्ञाच नवीन असते. तेव्हा त्याला प्रतिशब्द काढणे अवघड असते हे मला मान्य आहे, पण असे सोपे अर्थवाही शब्दच भाषेचा अभिजातपणा टिकवण्यास मदत करतात.
याचा अर्थ मी रच्याकने/धन्स वगैरे शब्दांची समर्थन करतो असे नव्हे, पण त्याच वेळेस आपण आपल्या बोलण्यात बाय द वे वापरण्यापेक्षा "जाता जाता", किंवा इतर अर्थवाही शब्द वापरणे जास्त योग्य.
3 Mar 2015 - 3:16 pm | बॅटमॅन
अगदी बरोबर. भाषाशुद्धीची चळवळ अशी प्रत्येक भाषेत कैकदा येतच असते. मराठीसारखीच तमिळचीही भाषाशुद्धी चळवळ झाली होती. हिंदी, फारसी व तुर्कीचीही झाली होती. हे असे होतच राहते आणि दुसर्‍या बाजूने अनेक शब्द घुसतच राहतात. शांतीत क्रांती होतच राहते. कोणे एके काळी मराठीला सर्वस्वी अपरिचित असणारे अरबीफारसी शब्द आज इतके रुळलेत की सांगूनही खरे वाटत नाही. इतके की त्यांना प्रतिशब्दही आज आठवत नाहीत (तयार न केलेले), उदा. दुकान. हा पर्सो-अरेबिक शब्द आहे. त्याला बिगर पर्सोअरेबिक संस्कृत-प्राकृतोद्भव शब्द सांगा बघू म्हटले तर चटकन डोक्यात येत नाही. (खरेतर मला तरी माहिती नाहीये. बाकी कुणाला माहिती असल्यास सांगावा.)
3 Mar 2015 - 3:21 pm | सुनील
विकान (जिथे विकतो ते), असा शब्द ऐकला होता बॉ! ;)
3 Mar 2015 - 3:25 pm | बॅटमॅन
हा शब्द पु भा भाव्यांच्या आत्मचरित्रात आम्हीही वाचलाय. ;) परंतु प्री-सावरकर काळातला शब्द माहिती असल्यास कळवा.
5 Mar 2015 - 11:59 am | सव्यसाची
जागा, मैदान हे असेच शब्द. नस्ती हा सरकारच्या फाईल संबंधात वापरला जाणारा शब्द. त्याला मराठीत प्रतिशब्द मला माहिती नाही. बाजार फारसी मधूनच आला आहे का?
बाकी 'बेचिराग' (दिवा लावायलाही माणूस जिवंत न राहणे या अर्थाने ) चा मराठी मध्ये अपभ्रंश होऊन 'बेचिराख' झाला ज्याचा राखेशी काहीही संबंध नाही.
'बेदरकार' हा शब्द नेहमी वापरला जातो पण जर कुणी 'दरकार' हा शब्द वापरला तर आपण त्याला उर्दू किंवा हिंदी मिश्रित मराठी बोलतो आहेस असे बोलून मोकळे होतो.
(एक अवांतर उगीचच:
बंगाली (आणि हिंदी मध्ये कधी कधी) 'क्ष' चा उच्चार 'ख' असा केला जातो. उदाहरणार्थ: परीक्षा == परीक्खा, चक्षु==चक्खू
मराठी मध्ये आपण 'क्ष' पण उच्चारतो आणि कधी कधी त्याचा 'ख' पण करतो. याचे एक उदाहरण म्हणजे रक्षा == राख असावे असे वाटते. चू. भू. द्या. घ्या. )
3 Mar 2015 - 3:43 pm | पेशवा भट
तसेच कोणा मंत्री निधन पावल्यानंतर / जवान शहिद झाल्यावर बातम्यांनध्ये त्यांचे सरकारी इतमामात .... हा शब्द असतोच असतो त्याला मराठीत काय शब्द असावा बरे?
3 Mar 2015 - 3:48 pm | बॅटमॅन
समारंभपूर्वक असे म्हटले तरी चालण्यासारखे आहे.
http://dsalsrv02.uchicago.edu/cgi-bin/romadict.pl?query=%E0%A4%87%E0%A4%...
3 Mar 2015 - 8:46 pm | आजानुकर्ण
अहो शहीद शब्द सुद्धा 'त्यांचा'च! शहादतशी संबंधित आहे तो. आपण शहीद नाही म्हणायचं कै. 'आपण' हुतात्मा म्हणायचं! हुताशनीशी संबंधित आहे. होळी पौर्णिमोच्या निमित्ताने करा पाहू निश्चय!
3 Mar 2015 - 8:48 pm | सुनील
मग सर्कारीपण नै म्हणायचं, शासकीय म्हणायचं! ;)
4 Mar 2015 - 2:56 pm | बॅटमॅन
अहो सरकार = सर्वकार, संस्कृतातूनच आलेला शब्द. ;)
बेसिकली फारसी ही संस्कृतचीच सख्खी बहीण असल्याने तिथले शब्द इथे म्हणजे ताटातलं वाटीतच आहे.
5 Mar 2015 - 6:06 pm | राही
फारसीमध्ये गवर्न्मेंट साठी बहुधा दोलत हा शब्द आहे. मराठ्यांच्या इतिहासात दौलत शब्द अनेकदा भेटतो.
'सर' हा संस्कृत 'शीर्ष' शी 'प्रमुख' या अर्थी साधर्म्य सांगणारा शब्द असावा. (संस्कृतपासून निघालेला नव्हे.) जसे, सरदार, सरलश्कर, सरनोबत, सरमुकादम.
पण सरहद, सरज़मीं, सरेराहचे काय?
पाकिस्तानी टीवीवर सियासत हाच शब्द वापरलेला दिसतो.
6 Mar 2015 - 9:08 pm | श्रीगुरुजी
communal - जातीयवादी, धर्मांध
Secular - निधर्मी, धर्मनिरपेक्ष
Pseudo Secular (या शब्दाचे जन्मदाते श्री. लालकृष्ण अडवाणी आहेत) - निधर्मांध