ज्ञानियाने जाणियेले..

श्री ज्ञानेश्वरी. नवरसांनी परिपूर्ण असलेले काव्य. अनेकोविध शब्दरत्नांचे भांडार. जणू काही बहराला आलेला काव्य वृक्ष. प्राकृत भाषेचे सामर्थ्य जाणवून देणारा हा ग्रंथ, ह्यात काय नाही? वाड्.मयीन दृष्टीने पहायचे झाले तर ठायीठायी सापडणार्‍या एकाहून एक सुरेख दृष्टांत आणि उपमा, ऐहिक जगातील व्यवहाराधिष्ठित भूमिकेचा उहापोह आणि त्याचबरोबर तत्वज्ञानावर आधारीत अशा विचारधारांचा घेतलेला परामर्ष येथे आहे, तसेच अध्यात्मिक अनुभूतींतील शांत आणि उदात्त भावांचे दर्शनही येथे घडते. श्री भगवद्गीता जनमानसासाठी विषद करुन सांगताना माऊलींनी जनसामान्यांशी साधलेला हळूवार संवाद, मोठ्या मायेने आणि अपूर्वाईने उलगडलेले जिवीचे हितगुज म्हणजे हा ग्रंथ.

ग्रंथारंभी माऊलींनी गणरायाचे फार सुंदर आणि चपखल वर्णन केले आहे. बुद्धीदाता म्हणून ज्याला ओळखले, मानले जाते, त्या गणेशाला नमन करताना, त्याचे वर्णन करताना, त्याच्या रुपाची वेद वाड्.मयाबरोबर, साहित्य, कला आणि काव्याबरोबर सांगड घालण्याची मार्मिक, तरल आणि अचूक प्रतिभा अजून कोणापास असणार!

माऊली गणपतीचे वर्णन करताना त्याला वेदांनी वर्णिलेला, आदि, स्वयंप्रकाशमान, सर्वांच्या बुद्धीला ज्ञान प्रदान करणारा ॐकार स्वरुप, आपल्या आत्मरुपाने जो सर्वव्यापी बनून राहिला आहे, असे संबोधतात. माऊली सांगते, वेद वाड्.मय ही जणू श्रीगणेशाची मूर्त आणि स्वर व्यंजने गणपतीचे शरीररुप. स्मृतीं गणपतीचे अवयव, तर वाड्.मयाचे अर्थसौंदर्य म्हणजे जणू श्रीगणेशाचे लावण्यसौंदर्य! अठरा पुराणे ही गणेशाची रत्नजडित आभूषणे, तर त्यातील छंदोबद्ध पद्यरचना ती आभूषणांमधील तत्व सिद्धरत्नांची कोंदणे! लालित्यपूर्ण काव्य हे जणू गणपतीचे वस्त्र तर साहित्यातील शब्द आणि अर्थालंकार म्हणजे ह्या वस्त्राचा तलम असा उजळ पोत!

काव्य आणि नाटके जणू गजाननाच्या पायांमधील रुणझुणत्या लहान, लहान घंटा आणि त्या काय नाटकांचा अर्थ म्हणजे जणू त्या घंटांचा मंजूळ नाद! व्यासादिक श्रेष्ठांची काव्यप्रतिभा हेच त्या गजाननाचे कटीवस्त्र आणि त्यावरील तेज:पुंज मेखला. सहा शास्त्रे वा षड्दर्शने गणपतीचे सहा हात आणि ह्या शास्त्रांमधील मतभिन्नता हीच त्यां हातामधींल वेगळी आयुधे. तर्कशास्त्र हा परशू, तर न्यायदर्शन हा जणू अ़ंकुश. वेदांत हा रसभरीत मोदक, बौद्धमत हा गणेशाच्या हातातील तुटलेला दात. ब्रह्मविषयक वाद हा त्याचा वरदहस्त आणि धर्मप्रतिष्ठा हा अभयकर. गजाननाच्या सोंडेला निर्मळ, योग्य - अयोग्य अश्या विवेकपूर्ण विचाराची उपमा देताना माऊली त्यांच्या दंतपंक्तीला परस्पर संवादाची आणि दंतपंक्तीच्या शुभ्रतेला नि:पक्षपाताची (नि:पक्षपाती संवाद) उपमा देतात.

गणेशाचे बारीक डोळे म्हणजे अंतःस्फूर्तीने होणारे ज्ञान जणू. अशा ह्या विघननाशकाचे दोन कान म्हणजे धर्ममीमांसा आणि ब्रह्ममीमांसा. गजाननाच्या गंडस्थलांतून मद वाहतो आहे - तो मद आहे ज्ञानाचा आणि ह्या ज्ञानाच्या शोधात असणार्‍या विद्वद जनांना माऊलींनी मद प्राशन करणार्‍या भुंग्यांची चपखल उपमा दिली आहे. ही गंडस्थळे तरी कसली? तर ती द्वैत आणि अद्वैत, ही. या गंडस्थळांवरील प्रवाळरुपी आभूषणे म्हणजे विविध ग्रंथातून मांडली गेलेली तत्वविषयक प्रमेये आणि सिद्धांत. गणेशाच्या मुकुटावर दहा उपनिषदरुपी फुलें, आपल्या ज्ञानरुपी मकरंदासह शोभून दिसत आहेत.

अकार - उकार - मकार ह्या तीन मात्रा एकत्र मिळाल्या असता जो ॐकार उत्पन्न होतो, त्या ॐकाराची अकारमात्रा म्हणजे जणू गणेशाचे चरण युगुल, उकार म्हणजे विशाल उदर आणि मकार हे त्याचे मुखरुप. ह्या तीनही मात्रा एकत्र येऊन जेथे शब्दब्रह्माची निर्मिती झाली, तेच हे आदिबीज. ह्यातच सारे साहित्यविश्व सामावलेले.... ह्या आदिबीजाला आपल्या सद्गुरुकृपेने जाणून घेऊन प्रत्यक्ष माऊलीही त्यापुढे नतमस्तक होतात.

ज्ञानियाने आपल्या प्रज्ञेने जाणियेल्या आणि सुभगरीत्या वर्णिलेल्या ह्या अनादि आदिबीजाला माझाही नमस्कार. माऊलीना जसा त्यांचा गणराय दिसला, जाणवला आणि भेटला, तसाच तुम्हां आम्हां सर्वांना आपापल्या बुद्धी शक्ती कुवती नुसार भेटो अणि त्याच्या कृपेचा वरदहस्त सर्वांवर अखंड राहो, हीच त्या बुद्धीदात्या गजाननापाशी प्रार्थना.
.

.