महाराष्ट्र पर्यटनात मागे का?

मराठी माणूस उद्योगात मागे का
असा खरेतर प्रश्न असायला हवा प्राध्यापकसाहेब.

पुणेकर बनू पाहणारा

देवळं आणि पडके किल्ले याच्यापलीकडे म्हाराष्ट्रात बघण्यासारखं आहे तरी काय? दक्षिणेकडे हिरवे रान असते, शिल्पकलेची देवलं, नावेतली घरं, उत्तरेत जंगलं, हिमालय, डोंगर, काश्मीरमध्ये शिकारा... महाराष्ट्रात काय आहे?

रस्ते नसलेल्या राज्यात पर्यटन कसे काय विकसीत होणार ?

गेल्या काही वर्षांपासुन इको-टुरिझम नामक प्रकार जो शेतकर्‍यांना पर्यटन हा पूरक व्यवसाय म्हणून उपलब्ध झाला आहे. लगेच दुवा सापडत नाही आहे पण पुण्यात अश्या सल्लागार संस्था आहेत ज्या शेतकर्‍यांना हा धंदा उभारायला मदत करतात. शासन यात मदत करते, शासनाचा नक्की रोल मला आत्ता माहीत नाही.

सरकारी आकडेवारीनुसार महाराष्ट्रात स्थानीक (भारतीय) व विदेशी पर्यटकांच्या संख्येत वाढच होताना दिसते. विशेषता परदेशी पर्यटक महाराष्ट्रात यायचे प्रमाण जास्त दिसते.

तुम्ही एम टी डी सी चे संकेतस्थळ पाहीले असेलच, गुहा, गुंफा, समुद्रकिनारे, मंदीर, जंगल, गड किल्ले, थंड हवेची ठिकाणे इ इ सर्वच ठिकाणी सोयी आहेत.

पर्यटन व सांस्कृतिक असे एक स्वतंत्र खाते आहे. त्यांच्या अधिकृत संस्थळावर पर्यटन धोरण तसेच योजनांची माहिती आहेच. मला तरी, सरकार तितके उदासीन आहे असे वाटत नाही. अर्थात सरकार जितका पैसा यात ओतत आहे त्याप्रमाणात वसुली होत आहे का याकरता माहिती अधिकाराचाच वापर करावा लागेल व जर हा पैसा फक्त खर्चच होत असेल तर अजुन किती काळ हा असा पैसा जाउ देणार? सरतेशेवटी सरकार किती करणार? सरकारकडे तेवढा निधी उपलब्ध करुन दिला तरी मग त्याचा विनियोग नेमका कसा व किती हाही चर्चाविषय जनतेत प्रिय आहेच!

या अहवालात उपलब्ध आहे. पण हे आकडे पटण्यासारखे नाहीत. टॉप १० आंतरदेशीय पर्यटक राज्यांच्या कृमवारीत केरळ कसा काय गायब आहे ते कळत नाही. तसेच आंध्र प्रदेश हे तिरूपती आणि पुट्टपर्थी या दोन धार्मिक स्थळांमूळेच अग्रणी आहे यात वाद नाही. तसेच अंतरदेशीय पर्यटनात माहाराष्ट्राचा वाटा २८% दाखवला गेला आहे ज्याचे एक कारण पर्यटक भारतात येताना मुंबईत आधी उतरतात हे असू शकेल. प्रथम १० आंतर्देशीय पर्यटन स्थळांच्या यादीत अजिंठा आणि बीबी क मकबरा असलेत तरी विदेशी पर्यटकांअना मात्र त्याचे जास्त अप्रूप नाही हे सिद्ध होतं.

आणखी बरीच माहीती या अहवालात मिळेल.

अमृत

कुणाच्या ?

पर्यटन स्थळांची कमतरता नसूनही महाराष्ट्र पर्यटनात मागे आहे हे अगदी खरे आहे. यांची कारणे माझ्या मते पुढीलप्रमाणे असावीत.
१. प्राचीन गडकिल्ले, लेणी इ. ठिकाणे स्वच्छ व संरक्षित नाहीत. शासनाने या ठिकाणी सुरक्षा, स्वच्छता व देखभालीची व्यवस्था करणे आवश्यक आहे.
२. पर्यटन स्थळांचे रस्ते सुमार दर्जाचे आहेत.
३. पर्यटन स्थळांचे सुलभ नकाशे उपलब्ध नाहीत.
४. पर्यटन स्थळांचे गावात राहण्याची व जेवणाची चांगली सोय नाही.
५. शासकीय वाहनांची उच्च दर्जाची वाहतूक व्यवस्था नाही.
६. प्रसिद्धीची कमतरता.
कर्नाटकात शासनाने अगदी लहानात लहान पर्यटन स्थळामध्ये सुद्धा बागा , कुंपणे व रक्षकांची व्यवस्था केली आहे. तसेच मूळ स्थानाला कुशल सजावटीची योजना केल्यामुळे प्राचीन अवशेषांचे सौदर्य खुलून दिसते. कर्नाटकात बाकी रस्ते कसेही असले तरी पर्यटन स्थळांचे रस्ते मात्र ए क्लास आहेत. तसेच या ठिकाणी चांगल्या दर्जाची हॉटेल्स वाजवी दारात उपलब्ध आहेत. शासकीय बसेससुद्धा खाजगीच्या बरोबरीने आरामशीर आहेत. वाहतूक दरही कमी आहेत. या सगळ्यामध्ये कर्नाटक शासनाचा सहभाग असल्यानेच हे शक्य झाले आहे.

औद्योगिकीकरणाच्या नावाखाली शासनाने जो राज्याच्या पर्यावरणाचा बॅन्ड वाजवला त्यामुळे पर्यटन क्षेत्रात राज्य मागे पडले. केरळ्,आंध्र,कर्नाटक,तामिळनाडुच्या तुलनेत महाराष्ट्र चांगलाच पिछाडीवर आहे.
वर म्हंटल्याप्रमाणे रस्ते,राहण्याच्या सोयी,खाद्यसेवा ह्या सगळ्याच बाबतीत सुधारणा अपेक्षित आहेत.
किल्ल्यांच्या ईतिहासात प्रत्येक पर्यटकाला स्वारस्य असेलच असे नाही.

प्रश्न उत्तम आहे आणि ही सत्यपरिस्थिती आहे. प्रथमदर्शनी असं का व्हावं (पक्षी: टुरिझमची अवस्था वाईट का असावी / व्हावी) हे कळत नाही. पण ती तशी आहे हे खरं.

वाचतो आहे. अधिक चर्चा / कारणे वाचायला आवडतील..

पर्यटन म्हंजे काय अपेक्षित आहे?
सध्या असलेल्या पर्यटन स्थळांकडे पाहिलं तर केवळ भरपूर हॉटेले, स्थानिक पदार्थाच्या नावाखाली होणारी फसवणूक, रात्री-अपरात्री रस्त्यावरून टुन्न होऊन फिरणार्‍या तथाकथित 'पर्यटकांचे' जत्थे, माणसांपेक्षा कित्येक पटीने बोकाळलेल्या प्लॅस्टीक पिशव्या, मागे लागणारे एजंट्स, गाईड्स, फसवणारे रिक्षावाले वगैरे वगैरे याव्यतिरिक्त फारसे काही दिसत नाही

कुणाला पडली आहे पर्यटनाची? मंत्री आपली खुर्ची शिल्लक आहे तोवर छापायचे या ध्येयाने पछाडलेले. रस्ते नाहीत. पाण्याची बोंब, अविकसीत प्रेक्षणीय स्थळे/ गड/ मंदिरे, चांगली हॉटेल्स नाहीत. पर्यटनस्थाळाला अत्यावश्यक अशी स्वच्छातागृहे तर खिजगणतीत नाहीत. अनेक तास प्रवास करुन आलेल्या प्रवाशांनी देहधर्म कुठे उरकावा? कुठेही गेले तरी असे दिसुन येते की प्रवासी मुख्य स्थळाआधी 'त्या' स्थळाला भेट देतात. एम टी डी सी ची हॉटेल्स वा रिसॉर्टस म्हणजे अर्धे अधिक मोडके तोडके - बांधल्यापासुन नुतनीकरण नाही. दर पाच वर्षांनी नुतनीकरण केले नाही तर प्रवसी येत नाहीत हा हॉटेल व्यवसायाचा नियमच आहे.

आपले चांगले काय व कसे हे जगाला सांगण्याची गरज शासनाला वाटत नाही. महत्व हे निर्माण करावे लागले. "इथे आहे काय? ते पडके किल्ले?" असे विचारणारे पर्यटक इतर देशात साम्राज्यांचे आणि संस्कृतिचे अवशेष पाहायला आवर्जुन जातात. इजिप्तमधली पडकी मंदिरे आणि प्रासाद पाहताना खूप वाईट वाटले की आमच्या रायगड-प्रतापगडाला आम्ही असे महत्व का दिले नाही? तिथे सोयी केल्या नाहीत की लोकांना आकर्षित केले नाही. भारतातल्या इतर राज्यांच्या मानाने महाराष्ट्र पर्यटनाच्या जाहिराती दूरदर्शनवर, एफ एम वर दिसत/ ऐकु येत नाहीत. गुजरातची स्तुती करायला आणि पर्यटकांना गुजरातची महती सांगायला मोदीसाहेब अमिताभला करारबद्ध करतात, आपण काय करतो? उत्तरपूर्व, मध्यप्रदेश,काश्मिर यांच्या मानाने आपला आवाज वा प्रतिमा अजिबात नाही.

हरहमेश परदेशी फिरणार्‍या मंत्र्यांना बाहेरच्या देशातले चांगले काहीच घ्यावेसे का वाटत नाही. प्रत्येक गोष्ट करायला अफाट पैसे लागतात असे नाही तर केवळ कल्पकता आणि इच्छाशक्ति लागते. इजिप्त मध्ये प्रत्येक स्मारकाच्या प्रवेशालगत त्या संपूर्ण स्मारकाची प्रतिकृती व कुठे काय पाहायचे याचे मार्गदर्शन असते. ही प्रतिकृती काचेने बंदिस्त केलेली असते. हे करायला करोडो रुपये नक्कीच लागत नाही.

चांगलंच आहे की. नुकतेच पाहिलेले प्रतापगड, विशाळगडाचे रूप पाहता, उलट अशा ठिकाणचे रस्ते उखडून टाकून पर्यटकांना मज्जावच करावा अशा मताचा झालोय (रायगडाचे काय झाले असेल या कल्पनेनेच अंगावर शहारा येतो.)
पर्यट्क हे कोणतीही बांधिलकी नसलेले लोक असतात. पैसे फेकून यांना पर्यटनस्थळी 'घरचेच' वाटावे इतक्या सोयी हव्या असतात. त्यामुळे मूळ स्थान इतके भ्रष्ट होऊन जाते की ज्यासाठी तिथे जायचे तो हेतूच नाहीसा होतो. सतत नावीन्याची वखवख असलेले पर्यट्क यथावकाश नव्या जागा शोधतात नि जुने स्थान 'जुनीओळख पुसलेली नि नवी विरलेली' अशा दुहेरी गर्तेत सापडते.
पर्यटनावर आधारित अर्थव्यवस्था ही दोर्‍याला बांधून फिरवलेल्या दगडाप्रमाणे असते. जोवर फिरवत आहात तोवर ती तिची उंची राखून असते. फिरवणे थांबवले की थेट खाली कोसळते. असल्या बाह्य मदतीवर अवलंबून राहणे वेडेपणाचे असे आमचे जुनाट, मागासलेले मत.

प्रत्येक गोष्ट करायला अफाट पैसे लागतात असे नाही तर केवळ कल्पकता आणि इच्छाशक्ति लागते.
कोण म्हणतं पैसा आणि इच्छा शक्ती नाही ते ? ;)
अहो अरबी समुद्रात छत्रपतींचे स्मारक बांधरण आहेत म्हणे! ते देखील कोट्यावधी खर्च करुन ! ;)
इतके पुतळे राज्यात आहेत त्यात +१ अजुन काय ! :(
इतकी इच्छाशक्ती आणि पैसा राज्याच्या रस्त्यांवर केला तरी राज्याच भलं होईल हे राजकारण्यांना समजत नाही, असं का वाटतय तुम्हाला ?

बाणा,

पैसा आणि इच्छाशक्ति पर्यटन विकासासाठी अशा अर्थाने 'नाही' म्हटले आहे. खाण्याच्या दृष्टीने नव्हे:). नवे आणि तेसुद्धा कोट्यावधींचे स्मारक म्हणताना अनेक नेते पुढे येतील यात शंका नाही. पण असलेल्या जुन्या स्मारकांचे काय?

पुलापलीकडे पुणे संपते , आणि पुण्याशिवाय महाराष्ट्रात बघण्यासारखे काय आहे ;)

पुलाखालचा ;)

सासर मी भांड्याच्या दुकानातुन आणली आहे, कपाबरोबर ;)

धन्यवाद

पर्यटन हे आवडीशिवाय होत नाही. पैसा नसेल तरीही होत नाही. पहाण्यासारखे फारसे जगावेगळे काही नसेल तर पर्यटन होत नाही. सुविधा नसतील तर पर्यटन विकसित होत नाही. इतिहासातील राजे, पराक्रम,लढाया ,याचे आकर्षण परकीय माणसाला नसते. तो काहीतरी दिव्य पहायला
आलेला असतो. या बर्‍याचशा गोष्टींची महाराष्ट देशी कमतरता आहे.

उदा. पर्यटकाला कैलास लेण्याचे आकर्षण असते. पण तुम्ही म्हणाल की पैठणची ज्ञानदेवानी चालविलेली पण आज ढळलेली भिंत त्याने पहावी
तर आपला आग्रह चुकीचा .

आमच्या समोरच्या सौंदर्य फुफाट्यातली गर्दी पण रोडावली आहे. :(

सर्वसाक्षीजींनी म्हंटल्या प्रमाणे इजिप्त मध्ये प्रत्येक (आणि अशी अनेक आहेत) पर्यटन स्थळावर अत्यंत स्वच्छ असे स्वच्छतागृह आहे. रस्ते तर उत्तम आहेतच पण सरकारी पाठ्यशिक्षणात गाईड्स साठी अभ्यासक्रम आहेत आणि असे प्रशिक्षित गाईड(च) तिथे पर्यटकांना मार्गदर्शन करीत असतात.

राजस्थानातील चितोडगडाचा इतिहास आपल्या अनेक किल्यांपेक्षा डावाच मानावा लागेल पण राजस्थान सरकारच्या पर्यटन विभागाने किल्ल्याची व्यवस्था चोख ठेवली आहे. शुल्क आकारावे आणि त्या स्थळाची नियमित व्यवस्था पाहावी.

अमेरिकेतील कित्येक पर्यटनस्थळे बिन महत्त्वाची आहेत पण सरकारने त्या - त्या स्थळाची जाहिरात आणि सर्व सोयी सुविधा पुरविणे ह्या क्लुप्त्या वापरून पर्यटन वाढवले आहे.

आपल्या रायगडाच्या वाटेवर शिवथर घळची एक बारीक पाटी आहे. तिथून वळल्यावर रस्ता एकदम छोटासा (एक गाडी जाईल एवढाच) आहे. पुढे तिठ्यावर पोहोचल्यावर डाव्या बाजूस वळायचे की उजव्या बाजूस हे सांगणारा फलक नाही.
पाचाडला जीजाबाईंचा पुतळा (अगदी छोटा) असलेल्या बागेबाहेरील माहिती दर्शक फलक पूर्ण गंजलेला आहे. त्यावर काय लिहिले आहे वाचताही येत नाही.

प्रतापगडावर जाताना अफजल खानाची कबर, महाराजांच्या कारकिर्दीतील एक अत्यंत महत्त्वाच्या घटनेशी निगडीत अशी वास्तू, वादाच्या भोवर्‍यात सापडून पर्यटकांसाठी बंद आहे. ती वास्तू सर्वासाठी खुली करणे, तिची डागडुजी करणे तिचा इतिहास फलकाच्या स्वरुपात तिथे उपलब्ध करून देणे आदी बाबत सरकार उदासीन आहे.

परदेशी पर्यटकांना आपल्या इतिहासाशी काही घेणे देणे नाही हे जरी गृहीत धरले तरी त्यांना वास्तुचे सौंदर्य, भव्यता लुभावते. त्यांच्या देशात आणि जगात इतरत्र मिळणार्‍या सोयी सुविधा पाहता भारतात (विशेषतः महाराष्ट्रात) त्यांची भयंकर गैरसोय होते. व्यावसायिक दृष्टीकोनातून पाहता 'गिर्‍हाईका'ची गैरसोय करून कुठलाच व्यवसाय यशस्वीरितीने करता येत नाही.

खुप ठीकाणी रस्ते लहान असले तरी बरे आहेत. स्वच्छतागृहे भरपुर आणि खरोखर 'चकचकीत' असावित. पोलीसपहारा असावा. सरकारी (आणि खाजगी) निवासस्थाने चांगल्या प्रतिची असावित. पंचतारांकित नसली तरी तीन तारांकित असावित. परदेशी पर्यटकांना भारतात पिण्याचे पाणी आणि जेवण ह्या दोन समस्या भेडसावतात. (जेवणाची समस्या आपल्यालाही परदेशात भेडसावते) त्याची नीट व्यवस्था असावी. भारतिय जेवणाच्या बरोबरीने, बिन तिखटाचा कॉन्टीनेंटल मेन्यूही असावा. कर्मचारी वर्ग 'स्वच्छ', नेटका, गणवेषात (निदान स्वच्छ कपड्यात), आतिथ्यशील आणि मराठी, हिन्दी आणि इंग्रजी भाषा जाणणारा असावा. पर्यटन स्थळावर प्रशिक्षित गाईड असावेत. स्वयंघोषित गाईड्सना मनाई असावी.

वरील सर्व सोयी सुविधा ह्या मुलभूत गरजा आहेत. त्या साठी शुल्क आकारले तरी पर्यटक खळखळ करणार नाही.

सर्व पर्यटनस्थळांचे व्यवस्थापन करार तत्वावर खाजगी संस्थांना द्यावे.

देवस्थानांवर वेगळा धागा सुरू करावा लागेल. प्रतिसादात काय लिहीणार?

अमेरिकेतील कित्येक पर्यटनस्थळे बिन महत्त्वाची आहेत पण सरकारने त्या - त्या स्थळाची जाहिरात आणि सर्व सोयी सुविधा पुरविणे ह्या क्लुप्त्या वापरून पर्यटन वाढवले आहे.
यालाच नेट वर टूरिस्ट ट्रॅप" म्हणतात ना ?