सामाजीक सवयी

>>नगर जिल्हातील अतिशय श्रीमंत व घरंदाज घरातील तो मुलगा अशी सवय का बाळगुन होता? तसा मला कमलेश आठवला, त्यापेक्षाही त्याची आजी... कमलेश शेखावतच्या घरी एकदा गेलो होतो, खानदानी राजपुत.. दणदणीत जेवण झाल्यावर त्याच्या आजीने सरळ ताटात हात धुतले, इतकेच नाही ते पाणी पीवुन टाकले.

मीही नगरचाच. मी आजही घरी जेवण झाल्यावर सरळ ताटात हात धुतो. पण ते पानी वगैरे प्यायची काही भानगड नाही बुवा.
मीच काय आमच्याकडे ही पध्द्तच आहे आजही.

>>नगरच्या एके काळच्या दुष्काळी प्रदेशात राहणारे माझे नातेवाईक आजही ताटात हात धुतात, व घरच महीला मंडळ त्याच पाण्याने लगेच ताट वाटी धुवुन टाकते. नळाखाली ताट धुण्याची चैन करणे तिथे आजही गरजेचे वाटत नाही.

हात ताटात धुतात ते मान्य. पण त्याच पाण्याने ताट वाटी धुतात हे मला नाही पटत. तस ते नाहीपण. अहो तेल़कट ताट असं एवढ्याशा पाण्यात धुवुन होईल का? याचा जरा प्रयत्न करुन पहा.
ताटात हात धुण्याची पध्द्त कशी सुरु झाली हे मला नाही सांगता येणार. परंतु जेवायला बसण्याअगोदरही हात धुवायला भांडं दिलं जातं बर्याच ठिकाणी.

जेंव्हा आपण एखादा गुणविषेश एखाद्या समजाला/जातीला चिकटवतो तेंव्हा तो वांशिक नसुन परिस्थीतीजण्य आहे हे आपण ध्यानात घ्यायला हवे. हल्लि शहरातील बर्‍याचशा एकजीनशी वातावरणात वाढताना, आपले हे गुण विरघळत चाललेत, आणि आपल्या पुढील आयुष्यासाठी व्यवसायसाठी योग्य गुण आपण आत्मसात करतोय.

१०० टक्के सहमत. दुर्दैवाने 'देअर, बट फॉर द ग्रेस ऑफ गॉड, गो आय' हे तत्व पुरेशा प्रमाणात वापरलं जात नाही. इतरांच्या चालीरीतींना आपण आपल्याच चष्म्यांतून बघतो.

ताटात हात धुणे ही सामाजिक सवय पाण्याच्या दुर्भिक्षामुळे जन्माला आली असावी हे एकवेळ मान्य, पण रस्त्यावर पान-गुटखा-तंबाखू खाऊन थुंकणे, रस्त्याच्या कडेला प्रातर्विधी करणे, कचरा, प्लॅस्टिकच्या पिशव्या कुठेही भिरकावणे, खाजगी मालमत्तेचा सार्वजनिक वापर करणे, कुणाच्याही बागेतली फुले, फळे बिनदिक्कतपणे तोडणे, ऐतिहासिक स्थळांवर आपली नावे कोरुन ती विद्रूप करणे, बाहतुकीचे नियम न पाळणे अशा सवयी कशातून जन्माला आल्या असाव्यात?

डोक्यात तिडीक जाणारी, गलीच्छ सवय म्हणजे गर्दीत महीलांच्या अंगचटीस जाणे, गैरफायदा घेणे. याबद्दल ज्या भावना आणि जो राग आहे तो केवळ शब्दातीत आहे.
मान्य ही विकृती , कर्करोगाप्रमाणे वाढलेल्या बेसुमार लोक्संख्येचे अपत्य आहे. पण न्यू यॉर्क मध्येदेखील अशीच गर्दी असूनही , अशी गलीच्छ सवय आढळली नाही.
भारतातच का हा विद्रूपपणा आहे ते कळत नाही. आणि मग आपल्या संस्क्रुतीचे गोडवे गाण्यास वर आपण मोकळे.

शैलेंद्र तुमचे निरिक्षण आवडले. नगर जिल्ह्याप्रमाणे विदर्भातसुध्दा ताटात हात धुण्याचा प्रकार आहे. लग्नाच्या पंगतीत किंवा भंडारा (म्हणजे एखाद्या प्रसंगी सर्वांनी एकत्र पंगतीत जेवणे) असल्यावर मात्र हात धूण्यासाठी वेगळी जागा असते तेथे जाऊन हात धुवायचे असतात.

मानाच्या जेवणाततर खास भांड्यात हात धुण्याचा प्रकार होतो. मात्र विदर्भात तरी या प्रथेमागे पाण्याची उणीव असावी असे मला वाटत नाही.

तुमच्या लेखाचा दूरसा भाग मला जास्त महत्वाचा वाटला. विशेषत:
जेंव्हा आपण एखादा गुणविषेश एखाद्या समजाला/जातीला चिकटवतो तेंव्हा तो वांशिक नसुन परिस्थीतीजण्य आहे हे आपण ध्यानात घ्यायला हवे. हल्लि शहरातील बर्‍याचशा एकजीनशी वातावरणात वाढताना, आपले हे गुण विरघळत चाललेत, आणि आपल्या पुढील आयुष्यासाठी व्यवसायसाठी योग्य गुण आपण आत्मसात करतोय. त्यामुळे हळुहळु पण निच्छितपणे ज्या गुणांचा आपल्याला अभिमान आहे वा इतरांच्या ज्या सवयींबद्दल आपण नाके मुरडतो, त्या नाहीशा होवुन एक नवा काहीसा एकजीनसी समाज उदयास येणार आहे हे नक्कि.

हा भाग विशेष आवडला.

- नीलकांत

ताटात हात धुणे ही परिस्थितीनुसार चालत आलेली संवय असली तरी परिस्थिती बदलल्यावरही त्यात बदल न करणे हे योग्य नाही. आजुबाजुच्या लोकांना घाण वाटू शकते याची तरी जाण ठेवावी. आजही मी ताटात हात धुतो असे म्हणणारे पंचतारांकित हॉटेलात जेवायला गेल्यावरेही तसेच करतात का ? की त्यावेळेपुरते आजुबाजुच्या परिस्थितीचे भान येते ?

<em>जेंव्हा आपण एखादा गुणविषेश एखाद्या समजाला/जातीला चिकटवतो तेंव्हा तो वांशिक नसुन परिस्थीतीजण्य आहे हे आपण ध्यानात घ्यायला हवे.

पटलं..

बाकी श्री. सन्जोप राव म्हणतात त्यातील...

<em>पण रस्त्यावर पान-गुटखा-तंबाखू खाऊन थुंकणे>
मलाही ह्याची प्रचंड चीड आहे मात्र ह्यातही परिस्थितीचा भाग आहे असं मला वाटतं. आपल्याकडे पान-सुपारी द्यायची पध्दत आहे. आसाममधे "तामुल भक्षण" हा समाज-संस्कृतीचा भागच आहे. मग खाऊन झाल्यावर थुंकणार कुठे? तर जिथे मिळेल तिथे.. सार्वजनिक स्वच्छतेबद्दलची उदासिनता हेही महत्त्वाचे कारण..

रस्त्याच्या कडेला प्रातर्विधी करणे
सोय-सुविधांचा अभाव आणि सार्वजनिक स्वच्छतेबद्दलची उदासिनता

<em>कचरा, प्लॅस्टिकच्या पिशव्या कुठेही भिरकावणे

वरील प्रमाणेच

खाजगी मालमत्तेचा सार्वजनिक वापर करणे, कुणाच्याही बागेतली फुले, फळे बिनदिक्कतपणे तोडणे,
आपलाच माल असल्याची उद्दाम, बेमुर्वत वृत्ती... कित्येकदा संबंधीत मालकाला बंध घालण्यात आलेलं अपयश

ऐतिहासिक स्थळांवर आपली नावे कोरुन ती विद्रूप करणे
संस्कृती आणि आपल्या इतिहासाबद्दल असलेली प्रचंड उदासिनता.. अत्यंत आत्मकेंद्री वृत्ती, आणि असे काही केल्यास आपल्याला कुणीही पकडणार नाही ह्याची असलेली खात्री.. (एकदा चारमिनारला भेट देऊन बघा)
अवांतर : माझ्या मते ह्या वृत्तीचा प्रसार करण्याचे कार्य "एक दुजे के लिये" ह्या चित्रपटाने पण केलेय..

वाहतुकीचे नियम न पाळणे
गांधीवादी म्हणतात तसेच..

आपल्याकडे घरात स्वच्छता अन बाहेर घाण असा प्रकार आहे अन त्याला फारसं कोणी आक्षेपही घेत नाही किंवा तसे होऊ नये म्हणून काळजीही घेत नाही....व्यक्ती असो वा शासन.
बाकी शुचिच्या मुद्द्याशी सहमत. असे अतिशय घाणेरडे प्रकार लहान मुलींच्या बाबतीत तर होतातच....बघणारेही काही बोलत नाहीत अन करणारा करत सुटतो...

कृपया ह्याचे कारण काय कोणी सांगु शकेल काय?

स्पष्टीकरण दिलेले नाही. तरी देखिल त्या मागची कारणे जाणुन घेण्यास मी इच्छुक आहे.

काहि लोकांना मोबाईल कसा वापरावा हे सुद्धा समजत नाहि..
एकदा डोक्तर च्या वेटिंग रुम मधे आम्ही बरेच पेशंट नंबरची वाट पहात बसलो होतो..
तेव्हढ्यात एकाचा मोबाईल वाजला..सामाजिक रित्भात म्हणून चट्कन उठुन बाहेर जावुन संभाषण करणे अपेक्षित होते..पण हे सद गृहस्थ स्वतःच्या घरी असल्या सारखे मोठ मोठ्याने मोबाईल वर गप्पा मारु लागले.....सांगितले तर राग आला......
सार्वजनिक ठिकाणी..शिंका आल्या तर तोंडावर रुमाल धरणे..जांभई आल्यास तोंडावर हाताचा पंजा धरणे..आळस आला तर.विचित्र पद्धतिने आळोखेपिळोखे न देणे..पाद आल्यास बाहेर जावुन त्याचा निचरा करणे..किंवा पाद येणार नाहि असा आहार घेणे..नाकात बोटे न घालणे..खानावळीत तोंड धुताना खाकरे न काढणे..एस टी वा बस मधे मोठ्यानी गप्पा मारत सह प्रवाश्यांच्या झोपेत व विचार शृंखलेत व्यत्यय न आणणे ..बागेत सिनेमा सारखे प्रेम प्रसंग न रंगवणे..ह्या साध्या गोष्टींचे पालन हि लोक करत नाहित व समोर व बाजुस बसलेल्या लोकांचे जिवन कष्ट प्रद करतात..

माझ्या सवयींमुळे कोणाला त्रास होउ नये हा माझा कटाक्श असतो .
होट्लमधे मी जेवायला गेले तरी टेबल आवरुन ठेवते, वापरलेले टिश्यु उडु नयेत म्हणुन एका ग्लासात भरुन ठेवते.
लोकांकडे जेवायला गेले कि खाली काही सांडणार नाही हि काळजी घेते.
ऑफिसच्या गाडीत / लोकल/ बसेस मध्येही ज्युसच्या बाटल्या, चॉकोलेट रॅपर्स वाटेल तसे टाकत नाही... खाली उतरले की वेस्टबिन मधेच टाकते.

तुम्हच्या बद्दल काकु आम्हाला अभिमान आहे.

बर चुचु, तुझ्याबद्दल आम्हाला अभिमान आहे.

लहानपणपासूनच बालकांना बाळकडू पाजणे जरूरी असते - की आपाला शक्यतो समोरच्याला त्रास होऊ नये, सन्जोप रावांनी उल्लेख केलेल्या प्रमाणे सार्वजनिक्/खाजगी मालमत्तेची निगा, समोरच्याचा विचार करून वागणे वगैरे वगैरे.

या औपचारीकतांचे भान हे लहान वयातच मुला/मुलींना द्यावयास हवे असे मला वाटते.

>>जेंव्हा आपण एखादा गुणविषेश एखाद्या समजाला/जातीला चिकटवतो तेंव्हा तो वांशिक नसुन परिस्थीतीजण्य आहे हे आपण ध्यानात घ्यायला हवे.

ह्या वाक्यान थोडा गोंधळून गेलो. त्याला कारण अशी
१. एखादा गुणविषेश एखादा समाज/ जात स्वतःहून मिरवतो ( इतर कुणी तो चिटकवलेला नसतो) पण तो नेहमीच त्याला शोभेल अस वर्तन करेल असे मात्र नाही.
२. काही गुण/सवयी परिस्थिती जण्य नसून फायद्याच्या व सोयीच्या असतात.
३. परिस्थितीमुळं गुण निर्माण होतात ही अपूर्ण माहीती. गुणांमुळे परीस्थिती बदलते त्याच काय?
ह्यातील प्रत्येकाची ऐतिहासिक तसच तात्कालीक उदाहरणं देता येतील. आणि तुम्ही माझ्यापेक्षा जास्ती उदाहरणं देवू शकता. त्यामुळ तुम्ही म्हट्ल्याप्रमाणे कदाचित फक्त वांशिकता नसेल कारन. पण फक्त परिस्थितीन सगळ बनतं हा युक्तीवाद तितकासा ठीक नाही वाटत.

या सर्व प्रतिसादकांमधे केवळ चुचुआज्जीच तेवढी शहाणी आहे.

लेखातल्या परिस्थितिजन्य सवयींवरून आचार्य विनोबा भाव्यांनी दिलेले एक उदाहरण आठवले. हिंदू-मुसलमान सलोखा वाढावा म्हणून आयोजित केल्या गेलेल्या एका कार्यक्रमात दोन्ही धर्मीयांनी एकाच ताटात जेवावे (अरबस्तानातल्या प्रथेप्रमाणे) अशी टूम निघाली. प्रामुख्यानं कोरडं जेवण असणार्‍या मध्यपूर्वेतल्या भोजनाच्या दृष्टीने ते ठीक आहे; मात्र रसभाजी, आमटी असणार्‍या भारतीय जेवणाला त्याच पंगतीत (!) बसवणे हे चुकीचे आहे, हे विनोबांनी त्यांना समजावून दिले.

बाकी परिस्थितिजन्य सवयींचा भाग लक्षात घेतला तरी बर्‍याचदा 'व्हेन इन रोम...'चे तत्त्व पाळणे हे अधिक सयुक्तिक ठरावे.

एका आफ्रिकी देशाचे अध्यक्ष इंग्लंड्च्या अधिकृत भेटीवर गेले होते. राणीने राजवाड्यात मेजवानी दिली होती, त्यावेळचा प्रसंग होता. संपूर्ण जेवण झाल्यावर खास 'ब्रिटिश शिष्टाचारा'ला अनुसरून 'फिंगर बाऊल' देण्यात आले. मेजवानीला दोन्ही देशांतील मिळून बरीच मान्यवर मंडळी उपस्थित होती. फिंगर बाऊल मधे लिंबाची फोड पाहून त्या आफ्रिकी देशाच्या अध्यक्षांनी ती फोड त्याच बाऊलमधे पिळली आणि ते कोमट 'सरबत' घटाघटा पिऊन टाकले.

हे पाहून 'स्टिफ अप्पर लिप' ब्रिटिश मंडळी अवाकच झाली. पण राणीने पण प्रसंगावधान राखून आपल्या फिंगर बाऊलमधे लिंबू पिळून ते गरम पाणी सहजपणे पिऊन टाकले. मग सर्वांनाच तसेच करावे लागले, आणि 'आफ्रिकन देशाच्या अध्यक्षाच्या औचित्यभंगपूर्ण वर्तनाचा' वगैरे मुद्दाच उपस्थित झाला नाही. ...

अवांतरः माझ्या मते तो एखाद्या 'तेलसंपन्न' राष्ट्राचा अध्यक्ष असावा, नाहितर त्याच्या 'मागासलेपणाची' अतिरेकी चर्चा 'टॅब्लॉईडस' ना वर्षभर पुरली असती, असे माझे प्रांजळ मत.

आपण हाताने जेवतो म्हणून देतात फिंगर बाउल. पण जे सुरी, काटे , चमच्याने जेवतात त्यांना हात धुतले काय आणि नाही काय सारखेच.

ताटात किंवा बाऊलमध्ये हात धुणे ही सवय नक्की कशी (गरजेतून की विलासातून) आली असावी, हा गोंधळाचाच मुद्दा आहे. वाळवंटी किंवा दुष्काळी प्रदेशातील पाण्याच्या दुर्भीक्ष्यामुळे लोकांनी हा पर्याय निवडला असावा, असे मानल्यास राजे-रजवाडे आणि श्रीमंतांकडच्या मेजवान्यांतही ही पद्धत दिसून येते. राजस्थानी जेवणात आजही शेवटी असे गरम पाण्याचे बाऊल येतात तर हैदराबादकडे शाही मेजवान्यांत किंवा बड्या हॉटेलांत हेच पाणी गुलाबाचा अगर वाळ्याचा सुगंध असलेले असते. महाराष्ट्रात मात्र फार पूर्वी सर्वसामान्य घरांत वेगळी पद्धत असे. लोकांची जेवणे झाल्यावर मोरीवर हात धुऊन आंचवल्यावर यजमान स्वतः ते हात पुसून कोरडे करत असत आणि पाहुण्यांच्या हातात तांबूल देत असत. पेशव्यांच्या आणि सरदारांच्या जेवणावळीत बड्या असामींच्या हातावर चांदीच्या झारीतून उन उन सुगंधी पाणी घातले जाई. ते गोळा करण्यासाठीही चांदीचे घंगाळे असे.

यानिमित्त मला माझ्या घरातील शिस्त आठवली. आजारी व्यक्ती व बाळंतीण यांनाच केवळ ताटात हात धुण्याची परवानगी होती. लहान मुलांनी तसे केल्यास 'ताटात हात धुवायला काय बाळंत झालायस का?' असे वडीलधारे फटकारत असत. कोकणात, तसेच घाटावरील खेड्यांत अजुनही एक चांगली प्रथा आहे. घरात येण्यापूर्वी हातापायावर घेतलेले पाणी किंवा जेवणानंतर हात धुतलेले पाणी फुलझाडांत किंवा आळू-कर्दळीच्या वाफ्यांत सोडलेले असते. त्यामुळे छोटेखानी बाग कायम फुललेली राहते.

मला हा प्रश्न पडतो की फिंगरबोल मधल्या कोमट पाण्यात बोटे धुता येतील पण जेवण झाल्यावर खळखळून चूळ भरण्याची सवय जी लहानपणापासून लावलेय ती योग्य नव्हे काय.. त्या काड्या घेउन दात कोरत कॅव्हीटी वाढवणे कधीही अयोग्यच.. तुम्ही रोमात असा नाहीतर कुठे, तुमच्या आरोग्याला जे योग्य वाटतं ते तुम्ही करायलाच हव, कुठलाही न्यूनगंड न ठेवता.. मी तर समोरच्यालाच शिकवतो अशावेळी चूळ भरणं कसं योग्य ते, तो अमेरिकन असू दे वा जर्मन वा भारतीय.. ;)

आमच्याकडे प्रातर्विधी साठी वढ्याव गेल्याव बोचा साफ करायाला दगड ( नर्मदेतल्या गोटा असतो तसा त्यातल्या त्यात गुळगुळीत) व झाडीत गेल्याव झुडपाचे पान वापरीत. किंबहुना प्रातर्विधी करणे याला 'झाड्याला' जाणे असच म्हंत्यात. त्याची थोडी संस्कारित आवृत्ती म्हणजे 'परसाकडे' जाणे असेच म्हटले जाते. पण त्यासाठी टमरेल वापरले जाते. बर्‍याचदा ते गळके असते. म्हणजे शेवटी त्यातले पाणी फक्त शास्त्रापुरतेच रहाते.
पाटी पुसायला त्याच्यावर थुकुन हातानी मंग सारवायचे; नंतर त्या हाताचा सोताबी वास घ्यायचा व दुसर्‍याला बी द्यायचा. कधी पाटी गांधीटोपीनी बी पुसायची. तीच डोक्याव परत घालायची. हे सर्रास असे त्यात कुणालाच वावगे वाटत नसे.
आमचे देव गुरुजी या सवयींवर बोलत असत पण ते स्वतः तंबाखु खाउन वर्गात कोपर्‍यातच थुंकत. वर्ग शेणाने सारवलेले असायचे. त्यात थुंकी मिसळून जात असे. सर्व॑ पोर मिळुन नंत॑र वर्ग सारवत असत. पोर जमीनीवरच बसत व गुरुजी खुर्चीत.
जेवणात कशावर काय ही भानगड नसे बाजरीची भाकरी व कांदा चटणी लसुण वा कोड्यास फडक्यात गुंडाळलेले असे. शिष्टाचारा बाबत आमच्या गुरुजींचे ठरलेले उदाहरण म्हणजे धनगर बसले जेवाया आन ताका संग शेवया || वर्गातल्या धनगर मुलांनाही त्याचे काही वाटत नसे. खंडीच्या वरनात मुतायची सवंच आस्ती काही लोकान्ला तव्हा मंग गुरुजी बोलनारचा ना?
असो गेले ते दिन गेले पण प्रवासात वा संकट प्रसंगी पुर्वाश्रमीचे अनुभव उपयोगाला येतात.
अवांतर- विधीमहाविद्यालय म्हन्ल्याव नेमक कंचा विधी करत्यात हा प्रश्न आमाला पडत असे

एका छोट्या शहरात सकाळी भरणारे / चालणारे 'लॉ कॉलेज' सुरू होणार होते. पण त्याची बातमी वर्तमानपत्रांत आली ती अशी:

प्रातर्विधी महाविद्यालय उद्यापासून सुरू .... :)