मन : एक नितांत रमणीय प्रवास

मन http://www.misalpav.com/node/21358 या नितांत सुंदर आणि बहुचर्चित कवितेचं रसग्रहण अनेकांनी केलंय. मराठीतील प्रतिभावंत कवी ग्रेस यांची उणीव भरून काढण्यासाठीच ही काव्यप्रतिभा प्रकट झालीये की काय? असं वाटतं कारण ग्रेसप्रमाणेच "मी कविता लिहीली, अर्थ ज्याचा त्यानी शोधावा" असं ते सांगतात", त्यामुळे अर्थ शोधण्याची जवाबदारी एक रसिक म्हणून आम्ही पेलली आहे.

प्रथम, ही कविता "मुक्तक" असून ती "अद्भुतरसाचा" परिपोष करते असं कवीनं नमूद केलंय.

आता या कवीतेत अद्भुत ते काय? असा प्रश्न रसिकांना पडणं स्वाभाविक आहे. तर त्याचं उत्तर कवीनं शेवटून दुसर्‍या ओळीत मनाला `गणिकेची' उपमा देऊन उलगडलंय. आता यात काय अद्भुत? तर "कर्मेषु दासी आणि शयनेशु रंभा" अशी स्त्री आपल्याला भेटावी ही प्रत्येक पुरूषाची आंतरिक इच्छा असते. आता पुन्हा आपल्याला वाटेल की हे जगजाहिर आहे यात विषेश ते काय? तर त्याचा उलगडा कवी असा करतो:

चाके लाऊन किल्ली देउन तयार असते माझे मन
एका लाँग ड्राईव्ह करता

म्हणजे कवीला "कर्मेषु दासी आणि शयनेशु रंभा" अशी स्त्री नुसती भेटलेली नाही तर ती त्याला लाँग ड्राइव्हला चल म्हणतेयं.

सूज्ञ रसिकांना लक्षात आलं असेल की एकतर राइड मिळणंच मुश्किल त्यातून फ्रीराइड आणि तीही गणिकेकडून हे तर साक्षात कामदेवालाही असंभव! हा आपल्या आयुष्यातला "अद्भुतयोग" आता कवी रसिकांपुढे सादर करतोयं.

आता इतक्या अद्भुत परिस्थितीत कवीला काय प्रॉब्लम आलाय? तर तो हतबल आहे!

हतबलचा अर्थ कवीचे बळ केवळ त्याच्या हातात आहे असा वाटत असला तरी तो तसा नाही, हतबल म्हणजे रूढार्थाने `निराश' असा आहे. आता कोणालाही असं वाटणार की इतकी सगळी सोय झाल्यावर कसलं आलंय नैराश्य? तर त्याचं उत्तर कवी पुढे देतो.

कवीच्या घराच्या खिडक्या, दारं आणि दिवे बंद होत नाहीयेत, आता कसा घराबाहेर पडणार तो "लाँग ड्राइव्हसाठी"? झाली ना गोची?

आता गणिका तरी काय करणार? तीनं "पत्रासाठीच्या फटीतुन" मागची सगळी "थकलेली बिले" ओतलीयेत! काय राडा झाला असेल नुसती कल्पना करा.

झक मारली! असं (मनात) म्हणून कवीनं आता घर आवरायला घेतलंय.

"मन शोधत रहाते फट माझ्या कर्दळ-कातडी मधे" इथे रसिक चुकून "मन" या शब्दाचा अर्थ "गणिका" असा घेतील आणि भलताच अर्थ निघेल म्हणून ती ओळ शब्दश: वाचावी आणि समजेल तसाच अर्थ घ्यावा. गणिकेनं मागची सर्व थकलेली बीलं दिल्यानं तो विषय तिथेच संपलाय.

"एक उंची वाइन सरकवतो घशात लाच म्हणुन कदाचीत लाचार म्हणुन देखील" `दारू हे कोणत्याही प्रश्नाचं उत्तर नाही' याची कवीला कल्पना आहे म्हणून त्यानं "लाच" आणि "लाचार" अशी दुहेरी शब्दयोजना केलीये.

"पण लय संपलेल्या क्षणाशी मन उभे असते" आता परत गोची झालीये, गणिका वसूलीला येऊन उभी आहे. जस्ट इमॅजिन!

"सुन्न विकल..." आता हे कवी मनाचं अंतर्द्वंद आहे. एकतर कवी सुरूवातीलाच हतबल होता म्हणून "लाँग ड्राइव्ह" हुकली आणि आता ही "न केलेल्या कामाची" कसली आलीयेत बीलं?

"निसर्गाने दिलेली नखे घासत, रंगवत."

आता ती सोफ्यावरच येऊन बसलीये मॅनिक्युअर करत, कशी जाईल ती बीलं घेतल्याशिवाय? एकतर कवीनं इतक्या अद्भुत प्रसंगी कामाची खोटी केलीये आणि आधीची बीलं सुद्धा भरली नाहीयेत, तीचे पण काही उसूल असतील की नाही?

"सुखाचे मुखवटे जगोजाग सजवतात भिंती कोपरे" या ओळीत कवीवर किती बाका प्रसंग आलायं ते रसिकांच्या सहज ध्यानात येणार नाही.

भींतीवर कवीच्या पत्नीचे फोटो आहेत! आता परिस्थिती हाताबाहेर गेलीये कारण गणिका त्या फोटोंकडे निरखून पाहतेयं. कवीला कुठून झक मारली , आता "लाँग ड्राइव्ह नको पण बीलं आवर" अशी त्याची अवस्था झालीये.

"आणि वेश्येसारखे माझे मन सरावने" इथे कवीला पुरता संभ्रम झालायं, कुणाचं ऐकावं "मनाचं" की "वेश्येचं"? आता तुम्हाला वाटेल यात संभ्रम तो काय कुणाचंही ऐकलं तरी शेवटी मजा तीच आहे. तर ते तसं नाहीये

"चाके लाऊन किल्ली देउन तयार पुन्हा एका लाँग ड्राइव्हसाठी"!

गणिका म्हणतेयं, आता किल्ल्या-बिल्ल्या मरू द्या आणि चला, ..."पुन्हा एका लाँग ड्राइव्हसाठी"!