लकुंडी-हंपी-ताडपत्री-बेलमच्या गुहा-यागंती-गंडीकोट-ऐहोळे-पट्टडकालू-बदामी ....भाग - ३

आज या भागात आपण भारवाहकांबद्दल वाचणार आहोत. देवळांचा सर्वात खालच्या थरांनंतर भितींच्या टोकावर यांची शिल्पे सर्व देवळांवर आढळतात. ज्याठिकाणी तुळया येतात किंवा खांबावर छताचा भाग येतो त्यावर हे शिल्प आढळतेच. नुसता सांधा ठेवण्यापेक्षा हे वजन कोणीतरी उचलते आहे ही कल्पना करुन हे शिल्प तेथे लावणे ही कल्पनाच मला मोठी रम्य वाटते. सगळ्यात दुर्लक्षित अशी ही मूर्ती. सगळ्यात अभ्यासावेत तर त्यांच्या चेहर्‍यावरील हावभाव. सगळ्यात खाली असतात त्यांच्या चेहर्‍यावर जरा त्रासिक भाव मला आढळतो तर जसे जसे वर जात जाऊ तसे वजन हलके झाल्यामुळे त्यांच्या चेहर्‍यावरील भाव सौम्य व प्रसन्न होत जातात. सगळ्यात वरचे तर नर्तनही करताना दिसतात. सगळ्या देवळाचे वजन उचलताना त्यांच्या चेहर्‍यामागे एक प्रकार्चा निर्विकारपणा लपलेला असतो असे मला उगीचच वाटते.

लाकुंडीच्या देवळावरील हा एक भारवाहक. मजबूत दंड व पाय. आपल्याकडे शरीर पिळदार दाखविण्याची पद्धत नसावी. ओठातून बाहेर आलेले सुळे बहुधा हे मर्त्य नसावेत हे दर्शवते. काही तज्ञ हे गंधर्व योनीतील आहे असे प्रतिपादन करतात.

जरी यांची वर्गवारी गंधर्व/यक्ष योनीत केलेली असली तरी मला यांच्यात आणि आपल्यात एक साम्य आढळते ते म्हणाजे भारवाहकाची त्यांची भुमिका. आपणही आयुष्यभर कसला ना कसलातरी भार उचलतच असतो. त्यातून कोणाचीच सुटका नाही. काय सांगावे हे त्याचेही प्रतिक असावे. खाली अजून काही भारवाहकाची छायाचित्रे देत आहे.

आपल्याला माहीत आहे की अफगाणीस्थानात फार पूर्वी हिंदू धर्माचे अधिष्ठान होते. त्या काळात जी काही देवळे होती त्यावर हिंदू मूर्ती शास्त्राचा प्रभाव पडला असणार. तेथे नंतर ग्रीकांच्या संस्कृतीचाही प्रभाव पडला हेही आपल्याला माहीत आहे. मग भारवाहकांचा प्रभाव का नाही पडणार ? एका बौद्ध देवळात ग्रीक देवतेला, अ‍ॅटलासला चक्क भारवाहकाची भुमिका दिलेली आढळते. ते चित्र खाली बघा. (हाड्डा, अफगाणिस्थान)

काशीविश्रेश्र्वराचे मंदीर...

याच मंदीरावरील काही नमुने...

भारवाहकांची एक रांग.

लाकुंडीचे कितीही फोटो टाकले तरी समाधान होत नाही. मी तर जवळजवळ ५००/६०० फोटो काढले. फोटो काढल्यावर मुक्कामाला जाऊन सर्व फोटो लॅपटोपवर डाऊनलोड करायचे, कार्डे रिकामी करायची, सर्व बॅटर्‍या चार्ज करायच्या ही सर्व महत्वाची कामे करायची होती आणि सकाळी ताडपत्रीला रवाना व्हायचे होते...आता एवढे फोटो येथे टाकणे शक्य नाही...असो...

शेवटी ताडपत्रीच्या देवळावरील एका भारभावकाच्या एक शिल्पाचे एक छायाचित्र टाकून हे भारवाहक पुराण येथेच थांबवतो..... :-)

क्रमशः

जयंत कुलकर्णी.