शोलिंग-नल्लूरची प्रत्यङ्गिरा (प्रत्यंगिरा) देवी

सकाळी सकाळी इ-मेल्स पहात असताना अचानक ऑफिस ऑर्डर दृष्टीस पडली !
“येत्या सोमवार पासून चेन्नै ऑफिसला रिपोर्ट करावे लागेल! ” चला, इथला मुक्काम संपला, मी मनाशी म्हटले.

मी त्यावेळी कंपनीच्या बेंगळूरू ऑफिस होतो. अधून मधून तिथं आमच्या हैदराबादच्या प्रोजेक्ट हेडची रि-व्यूह व्हिजिट व्ह्यायची. एका मिटिंग मध्ये त्यांनी टीम कल्पना दिली की आपला हा प्रोजेक्टचा काही भाग चेन्नईच्या ऑफिसला शिफ्ट करावा लागणार आहे, पण ती वेळ एवढ्या लवकर येईल असे वाटले नव्हते! इथं फक्त माझीच बदली झाली होती !
चेन्नई ऑफिसचा पत्ता होता: एलकॉट सेझ आय टी पार्क, शोलिंग-नल्लूर, चेन्नई.

शोलिंग-नल्लूरचा आय टी पार्क:

सालं, शोलिंग-नल्लूर वै असली नावं ऐकलीच नव्हती आता पर्यंत. लगेच गुगलचा आधार घेतला. हे उपनगर मुख्य शहरापासून २५ किमि वर जुन्या महाबलीपुरम रोडवर होतं (ओएमआर: ओल्ड महाबलीपुरम रोड). हा परिसर टीसीएस, विप्रो, एचसीएल, कॉग्नीझंट असल्या दादा आयटी कंपन्यासाठी विख्यात होता. शोलिंग-नल्लूर या नावात “लिंग” असल्यामुळं हे शिवमंदिरासाठी प्रसिद्ध असेल असं वाटलं होतं, पण असं काही नव्हतं ! इथलं प्रत्यङ्गिरा देवीचं मंदिर प्रसिद्ध होतं, पण प्रत्यङ्गिरा या देवीचं नाव देखील मी कधी ऐकलं नव्हतं ! त्यामुळं उत्सुकता चाळवली.

चेन्नईला जायच्या तयारीला लागलो. इथल्या पीजी हॉस्टेल मॅनेजरला कल्पना दिली, सगळे हिशेब चुकते केले, अन रविवारी दोन तीन बॅगांचा संसार घेऊन संध्याकाळी शोलिंगनल्लूरच्या कंपनी गेस्ट हाऊसला धडकलो. पुर्ण आठवडा नविन एरिया, जाण्यायेण्याचा रस्ता, बस-रिक्षा वाहतुक, नविन कलीग यांचा परिचय करून घेण्यात गेला. याच आठवड्यात जवळपासच पीजी हॉस्टेल बघून तिथं रविवारी शिफ्ट देखील झालो.

चेन्नई आणि शोलिंग-नल्लूर परिसर स्थळ नकाशा:

पीजीवरून ऑफिसला जाण्या येण्याचं रुटीन सुरु झालं. जेवण नाश्ता वै ची सोयीची ठिकाणं पाहून झाली. चार एक दिवसात कम्फर्ट लेव्हल आली. म्हटलं, आता बघूयात एखाद दिवस इथलं सुप्रसिद्ध देवीचं मंदिर, मॅप बघितला, तर मंदिर माझ्या हॉस्टेलच्या जवळपासच दिसत होतं. (गंमत म्हणजे माझ्या आठ पैकी कुठल्याच कलिगनं हे पाहिलं नव्हतें ! तीन तमिळ (त्यापैकी दोन चेन्नई शहरातले आणि एक ऊटीच्या पायथ्याच्या एका छोट्या गावातला होता) चार जण तेलगू होते आणि मी (एक) मराठी. सकाळी कंपनीच्या बसनं ऑफिसला यायंच आणि ड्युटी संपल्यावर अंधार पडल्यावर बसनंच शहरात परतायचं असं त्यांचं रुटीन असायचं. त्यामुळं आवर्जून इथं थांबून हे मंदिर बघणे हे असं काही त्यांनी केलं नव्हतं. एक दोघं मोटारसायकलवर ये-जा करायचे पण त्यांनीही हे मंदिर पाहिलं नव्हतं.

शोलिंग-नल्लूरमधील प्रत्यङ्गिरा देवी मंदिर, बकिंगहॅम कॅनॉल (उभा आणि किंचित तिरपा निळा जलपट्टा ) इस्कॉन श्रीकृष्ण मंदिर स्थळ नकाशा:

पीजीच्या मालकाला मंदिराला कसं जायचं विचारल्यावर तमिळ मिश्रित इंग्लिश “ईट्ट्स व्हेर्री क्लोज्ज फ्राम हियर” असं सांगत मला थोडंफार समजेलं असा पत्ता सांगितला. एक दिवस साय़ंकाळी साडेसहा वाजता ऑफिस पीजीला परतल्यावर आज मंदिराला भेट द्यायची हे ठरवलं. मंदिर रात्री आठला बंद होणार असल्यानं घाई करणं भाग होतं. वेगात आवरून लगेचच कॉर्नरला आलो. रिक्षावाला पकडला. साठ रू. सांगितले. बरेच बारगेन केल्यावर देखिल दहाच रू कमी केले. म्हटलं वेळ कमी आहे. ठीकाय. दोन तीन मिनिटातच एक यू टर्न, एक राईट टर्न घेवून त्यानं एका मध्यम रुंद रस्त्याच्या कोपऱ्यावर मला सोडलं. काही मीटर आता असणाऱ्या मंदिराकडे बोट दाखवलं अन म्हणाला " हेच मंदिर, इथून पुढं रिक्षा जात नाही"

हे प्रत्यङ्गिरा देवी मंदिर बकिंगहॅम कॅनॉलच्या काठापासून जवळच आहे. बकिंगहॅम कॅनॉल म्हंजे थक्क करणारा प्रकार आहे. हा ८०० किमि लांबीचा आहे. ब्रिटिश राज्यकर्त्यांनी एकोणिसाव्या शतकाच्या सुरवातीस भारताच्या पुर्व किनायावर नदीची पात्रे, तलाव इ. जोडून बनविला. साधारण पुर्व किनार्यापासून आत एक किमी आत आहे. कॅनॉल जलवाहतुकीसाठी वापरला जात असे. हा आन्ध्रातल्या काकिनाडा पासून सुरु होतो ते तामिळनाडूतल्या विल्लीपुरम जिल्ह्यात समाप्त होतो. ब्रिटिशांच्या पहाणीनुसार हा कॅनॉल पुर्व किनारी वादळापासून संरक्षण करणारा ठरला. इस्कॉनचं एक देखणं श्रीकृष्ण मंदिर हे कॅनॉलच्याच काठावर पण, प्रत्यङ्गिरा देवी मंदिराच्या, थोडं तिरपं विरुद्ध दिशेला आहे. नदी पाहिल्यावर कसं मन सुखावतं तसं परिसरात फिरताना कॅनॉल पाहून मला सुखद वाटायचं !

रिक्षावाल्याचा हातावर दहा रू टेकवले. मनोमन रिक्षावाल्याला (पुण्यातल्या रिक्षावाल्याचे सुद्धा पुण्यस्मरण करून) सलाम केला. मंदिराच्या रस्त्याकडे पाहताच माझी थोडी निराशाच झाली !

मंदिराचा रस्ता

रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला कॉलनीच्या नवीन इमारती तयार होत होत्या. काहींचे काम पूर्ण झाले होते तर काहींचे अर्धवट होते, बांधकामाचा राडारोडा आजूबाजूस पडला होता. दोन चार मिनिटात चालत मंदिराजवळ पोहोचलो ! मंदिराच्या प्रवेशद्वार परिसर पाहून फार इम्प्रेस झालो नाही. पायाखालचा रस्ता खडीचा होता, चारपाच पुजासाहित्याची दुकाने, फुगेवाले, थोडी अस्वच्छता असं होतं. वेळ कमी असल्यामुळं भाविकांची आत प्रवेश करण्याची लगबग सुरु होती. मी माझी पादत्राणे एका हाराच्या दुकानाजवळ काढली. पुजासाहित्य घ्यायचे टाळले. नेहमी टाळतो. लहानपणी पंढरपुरात विठठल मंदिरात हार, फुले, पुजा साहित्य याचे किती प्रदुषण होते अन त्याचा पुजार्यांना, स्वच्छाता ठेवणार्यांना किती त्रास होतो ते जवळून पाहिले होते.

मंदिराच्या प्रवेशद्वाराशी पोहचल्यावर मात्र मला फार भारी वाटलं !
चिनी पॅगोडाची आठवण करून देणारं असं उंच, भव्य आणि सुंदर रंगसंगतीने नटलेले केरळ शैलीतील दुमजली राजगोपुरम मनावर छाप पाडून गेले. आता पर्यंत पाहिलेल्या मंदिरांच्या गोपुरा पेक्षा हे खुप वेगळं होतं. आत गेल्यावर डाव्या बाजूस कार्याल हो ते, फोटो काढ्यायला परवानगी नाही असे अनेक नियमफलक होते ( त्यामुळे फारच थोडे फोटो नेटवर आहेत ) आत बऱ्यापैकी गर्दी दिसत होती.
मंदिराचे पुर्ण बांधकाम सिमेंटकॉन्क्रिट मध्ये होते ! का माहिती कुणास ठाऊक, मला हे मंदिर पुरातन अन दगडी नक्षिदार शिल्पकला असलले असावे असे वाटले होते ! नंतर चौकशी केल्यावर हे २०-२५ वर्षांपुर्वीच बांधलेले आहे आणि भाविकांच्या वाढ्त्या प्रतिसादामुळे वाढ्वणे अजूनही सुरु आहे असे कळले !

मंदिराच्या राजगोपुरमवरचा कळसः

राजगोपुरमद्वाराजवळच हातात शस्त्रे, आग धारण केलेल्या अश्या डाव्या बाजूला श्री मदुराई वीरन आणि उजव्या बाजूला श्री वेलादी जय-विजय सारख्या मूर्ती होत्या. भडक रंगात रंगवलेल्या या उग्र मूर्ती पाहून भीतीच वाटली आणि मंदिर कसे असेल याची कल्पना आली.

आता मध्ये बऱ्याच देवांच्या मुर्ती/देवळं दिसत होती. प्रवेशद्वारातून आता गेल्यावर लगेचच डाव्या बाजूस वराही देवीची मूर्ती होती. काही ठिकाणी पुजा-पाठ, अर्चना वै. तर दुसरी कडे लुंगी, पांढरे सदरे, रंगीबेरंगी साड्या, कपाळाला हळदकुंकू, भस्म असं टिपिकल दाक्षिणात्य वेशातले भाविक यांनी गर्दी करायला सुरुवात केली होती. प्रत्येक देवाला छोट्या छोट्या रांगा लागल्या होत्या. सर्वांचं पटापट दर्शन घेत मी पुढं सरकत होतो. मला तर देवांच्या मॉल मध्ये आल्यासारखंच वाटलं. मॉल मध्ये आल्यावर आपण भरभरून वाहणारे रॅक पाहत चकित होत राहतो, तसं देवांची संख्या पाहून माझं झालं. किती देव, देवता!

उदाहरणार्थ:
१. वराही देवी / वराही देवी
२. नील सरस्वती देवी
३. भगवान शरभेश्वर
४. गणपती
५. मुरुगन (कार्तिकेय)
६. पंचमुखी हनुमान (अंजनेय)
७. अग्नी
८. अय्यप्पा
९. नरसिंह
१०. राहू
११. केतू
१२. शिव महादेव
१३. कालीकम्बल देवी (कामाक्षी देवी)
१४. शनिदेव
१५. गुरुवायुराप्पा

ही फक्त झलक आहे. आणखी पाचपन्नास देव होते.

शेवटी पोहोचलो, प्रत्यङ्गिरा देवीजवळ. इथं तर खूप मोठी रांग होती. बेशीस्त असल्येल्या भाविकांना स्वयंसेवक सूचना देत होते. आचार्य लोकांची देखील ये-जा सुरु होती. एका बाजूला यज्ञ-याग सुरु होते, दुसऱ्या बाजूला काही स्त्रिया स्तोत्र पठण करत होत्या. हळदकुंकू हार यांची रेलचेल होती. प्रसादाचे वाटप सुद्धा एका काउंटर वर सुरु होते. मला भाषा समाजात नव्हती, एकंदरीत हा गुढ कोलाहल वातावरणात भरून राहिला होता.

प्रत्यङ्गिरा देवीच्या विक्राळ रूपाचे कल्पनाचित्रः

प्रत्यङ्गिरा देवीला नरसिंही, नरसिंहिका अथवा भद्रकाली असे ही म्हटले जाते. ती आदि-पराशक्तीचे रूप आहे, आणि भगवान शरभेश्वराची पत्नी आहे ! वैष्णव पंथात प्रत्यङ्गिरा ही नरसिंहाचा देवी अवतार मानली गेली आहे ! मुख सिंहाचे आणि मानवी (स्त्री) शरीर अशी ही देवी भगवान नरसिंह विष्णु, शिव आणि शक्ती यांचे एकत्रित प्रचंड अशी विध्वंसक शक्ती धारण करणारी आहे ! सिंह+स्त्री असं रूप असणारी प्रत्यङ्गिरा देवी म्हणजे दैवीशक्ती आणि पाशवी शक्ती यांचं प्रतिनिधीत्व करणारं रूप आहे.

नर-सिंहालाचा क्रोधाग्नि शरभाने शांत केला, पण त्यानंतर शरभालाही आपल्या विराट शक्तीचा अहंकार झाला, तेंव्हा त्याचा नि:पात करण्यासाठी प्रत्यङ्गिरा देवीने अवतार घेतला. शरभाचा महासंहार त्यावेळी प्रत्यङ्गिरेचे (नारसिंही) रुप पराकोटीचं अक्राळविक्राळ भयंकर असं होतं. तिच्या श्वास-उच्वासामधून आगीचे लोळ आणि ठिणग्या बाहेर पडत होत्या. उन्मत्त झालेल्या शरभाचा प्रत्यङ्गिरा देवीने नि:पात केला अशी आख्ख्यायिका आहे आहे !
(शरभ अवताराची आख्ख्यायिका याच लेखात खाली दिलेली आहे)

मंदिरातील प्रत्यङ्गिरा देवीची मुर्ती:

http://www.sholinganallurprathyangira.com/assets/images/prath2-2000x1333...

देवीची मूर्ती तीन-साडेतीन फूट उंच असून काळ्या पाषाणात कोरलेली आहे. फुले, पुष्पहार आणि विविध अलंकारांनी सजवलेली मूर्ती सुंदर दिसत होती.
देवीपुढे डोके टेकवून दर्शन घेतले.

प्रत्यङ्गिरा देवीचे मंदिर महाराष्ट्रात असल्याचे (मला तरी) माहीत नाही, पण मुख्यत्वे तामिळनाडू, केरळ, श्रीलंका आदी ठिकाणी फार भक्तिभावाने पुजली जाते. या देवीची उपासना अघोरी पंथात मोठ्या प्रमाणावर केली जाते. उत्तरेतही निवडक ठिकाणी या देवीची पूजा होते. सिंगापूरला तामिळ बांधवांची मोठी वस्ती असल्याने इथे देखील या देवीचे मंदिर लोकप्रिय आहे.

शरभ अर्थात भगवान शरभेश्वर:

शरभेश्वर शिवाच्या अवतारांपैकीच एक. त्याच्या अवताराची आख्ख्यायिका अशी आहे.
दैत्यांचा राजा हिरण्यकश्यपूच्या अत्याचारला विरोध करण्यासाठी त्याचा मुलगा भक्त प्रह्लादाने विष्णूची आराधना करून स्वतःला संरक्षित केले, हे पाहून चिडलेल्या हिरण्यकश्यपूने अनेक अघोरी उपाय योजले, पण प्रल्हादाला विष्णूकडून मिळालेल्या वरदानामुळे भक्त प्रल्हादला तो काहीच इजा करू शकला नाही. भक्त प्रल्हादाला राजा हिरण्यकश्यपू आणखी चिडला त्याने अत्याचाराचे थैमान मांडले. त्याला मिळालेल्या वरदानामुळे कोणीच त्याला काही करू शकत नव्हते. कारण त्याला ना मानव मारू शकणार होता ना पशू, ना दिवसा ना रात्री, ना शस्त्राने ना अस्त्राने. त्याचे अत्याचार वाढत राहिले. आपल्या भक्तांचे असे हाल होताहेत पाहून भगवान विष्णु यांनी नर-सिंहाचा अवतार घेतला, प्रचंड गर्जना करत नरसिंह खांबातून प्रगटला. माणसाचे शरीर आणि सिंहाचे डोके (म्हणजे माणूस किंवा प्राणी नाही), उंबरठ्यावर (म्हणजे घरात किंवा घराबाहेर नाही), सायंकाळी (म्हणजे दिवसा किंवा रात्री नाही), अशा वराच्या अटी पाळून नरसिंहाने हिरण्यकश्यपूच्या पोटात नखे रोवून पोट फाडून त्याचा नाश केला.

भगवान शरभेश्वराचे कल्पनाचित्रः

https://www.mygodpictures.com/wp-content/uploads/2014/11/God-Of-Hindus-S...

हिरण्यकश्यपूचा वध करताना भगवान नर-सिंहाचा प्रचंड क्रोधीत होते. त्यांचा क्रोधाग्नि शांत व्हायलाच तयार नव्हता. हे पाहून भगवान शिवाने शरभाचा अवतार घेतला. हा अवतार (प्राणी) म्हणजे म्हणजे अर्धे शरीर सिंहाचे आणि उरलेले आठ पाय असलेल्या मृगाचे. पौराणिक कथानुसार हा अवतार म्हणजे सिंहापेक्षाही शक्तिशाली, पंख असलेला, आठ पाय असलेला अक्राळविक्राळ प्राणी, हा प्राणी इतका शक्तिशाली कि एका झेपेत एका पर्वतरांगातून दुसऱ्या पर्वतरांगेवर ! शरभाने भगवान नर-सिंहाचा क्रोध शांत करण्यासाठी नृसिंह स्तुति गाण्यास आरंभ केला, तरीही नर-सिंहाचा क्रोध शमला नाही. हे पाहून
भगवान शिवाने अर्थात शरभाने रौद्र रूप धारण केले. नर-सिंहाला आपल्या शेपटीत गुंडाळले आणि ब्रम्हांडात भराऱ्या सुरुवात केली. काही काळाने भगवान नर-सिंहाचा क्रोधाग्नि शांत झाला.

मंदिरातील भगवान शरभेश्वराची मूर्ती

आपल्याकडे महाराष्ट्रात बऱ्याच गडकिल्यांवर वेगवेगळ्या प्रकारचे शरभाचे शिल्प आढळते.

निघताना पुनः प्रत्यङ्गिरा देवीपुढे माथा टेकवला, मनोभावे दर्शन घेतले, दक्षिणापेटीत ११ रू अर्पण केले आणि निघालो.
मी मंदिरात येऊन आता एक-दीड तास झाला होता साडेसात-पावणे आठ वाजलेच होते. आठ वाजता मंदिर बंद होत असल्यामुळे भाविकांची आत येण्यासाठी झुंबड उडाली होती. वातावरणातले आवाज, कोलाहल टिपेला पोहोचले होते. एका वेगळ्या वातावरणाचा, मंदिराचा अनुभव घेऊन मी हॉस्टेलला परतलो.

चेन्नईला असे पर्यंत नंतर दोन चार वेळी ऑफिसमधल्या सहकाऱ्याला / हॉस्टेल मधले मित्रांना हे मंदिर दाखवायला येण्याचा योग आला.
आता नवरात्रात मला हमखास शोलिंगनल्लूर आणि प्रत्यङ्गिरा देवी मंदिराची आठवण होते !

आज घटस्थापना ! हा लेख नेमका याच दिवशी लिहून पूर्ण झाला, प्रकाशित करता आला.
सर्वांना शारदीय नवरात्रोत्सवाच्या हार्दिक शुभेच्छा !

या देवी सर्वभूतेषु शक्तिरूपेण संस्थिता,
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः।।