अनुष्टुप छंद - सोपा करून सांगायचा प्रयत्न

इतक्या सुलभतेने उलगडून उदाहरणासहीत समजावून दिल्याने खरोखरच हा छंद समजायला मदत झाली.
गोष्टी सोप्या करण्याची हातोटी आहे तुमच्याकडे!

अनेकानेक धन्यवाद!

रामदासस्वामींबद्दलचा आदर शतगुणित झाला. मनाचे श्लोक भुजंगप्रयात वृत्तात तर आणि ह्या लेखावरुन समजले कि भीमरुपी स्तोत्र अनुष्टुभ छंदात लिहिले आहे त्यांनी.
लेख आवडलाच हे.वे.सां.न.ल.

@धष्टपुष्ट: मराठी साहित्यात जास्त प्रचलित असणार्‍या इतर अनेक वॄत्तांबद्दल अवश्य लिहावे. वाचणाराला अजिबात काही माहिती नाही असे समजून सर्वात आधी एक परिचयात्मक लेख लिहून पुढे एकेका वॄत्ताबद्दल लिहीले तर जास्त उपयोगी होईल. माझ्यासारखे या विषयात रस असणारे, पण प्रत्यक्षात त्यातले फारसे कळत नसणारे अनेक जिज्ञासू इथे असतील, अशी खात्री आहे.
तसेच वामन पंडित, रघुनाथ पंडित, मोरोपंत, समर्थ रामदास इत्यादींच्या काव्याबद्दल सोदाहरण रसग्ररहणात्मक लेखही नक्की लिहा.
पुढील लेखनाबद्दल अनेक शुभेच्छा.

प्रत्येक चरणामध्ये आठ अक्षरे असतात, पण नेहमीच्या वापरामध्ये आपण दोन चरण एकत्र करून सोळा अक्षरांची एक ओळ घेतो. म्हणजेच वरचा आकृतिबंध असा दिसू शकतो-
XXXX लगागागा XXXX लगालगा {1}
XXXX लगागागा XXXX लगालगा {2}

वरचा आकृतीबंध >

१. (लगागागा) लगागागा, (लगागाल) लगालगा
२. (गालगागा) लगागागा, (गागागागा) लगालगा
३. (गागालगा) लगागागा, (गालगागा) लगालगा
४. (ललगाल) लगागागा, (गालगाल) लगालगा

कुठेच फॉलो होतांना दिसत नाही, फक्त लगालगा शेवटी येतंय.
का हे समजून घेण्याचा काही वेगळा प्रकार आहे ?

@ धष्टपुष्ट साहेब,

तुमचा व्य.नि. पहा जरा.

अनुष्टुभ छंद हा मात्रा छंद आहे की केवळ अक्षर संख्या छंद ?

माझ्या मते , अनुष्टुभ छंद अन मात्राचा काही संबंध नाही , 8 वर्ण / अक्षरे घेऊन 4 चरण रचले की अनुष्टुभ छंद होतो. म्हणजे टोटल 32 अक्षरे

अनुष्टुभ हा छंद वाल्मिकी ऋषींनी सर्व प्रथम वापरला

मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वतीः समाः ।
यत्क्रौंचमिथुनादेकमवधी काममोहितम् ।।

8 , 8 , 8 , 8

त्या आधी तो वापरायची पद्धत नव्हती,

पण तरीही एका वेगळ्या रुपात तो ऋग्वेदापासून वापरला आहे , तो म्हणजे गायत्री छंद , ज्यात गायत्री मंत्र आहे , यात 8 , 8 , 8 अशा तीनच ओळी असतात ,लिहिताना 3 ओळी , पण प्रत्यक्ष यज्ञ कर्मात तीन ओळी मुख्य ऋषीने म्हटल्या की शेवटची ओळ संपूर्ण टीम पुन्हा म्हणत असे
म्हणजे लिहिताना 8,8,8 आणि म्हणताना 8,8,8,8

पण असा 8बाय 4 चा एक नवा छंद वापरून त्यातही काही लिहावे , ही प्रथा नव्हती , म्हणूनच ऋग्वेदात गायत्री छंद विपुल आहे , पण अनुष्टुभ छंद फारसा नाही, वाल्मीकीच्या स्फुरण्याने तो सर्वप्रथम अस्तित्वात आला आणि त्यामुळेच ऋग्वेदातील अनुष्टुभ ऋचा ह्या प्रक्षिप्त किंवा अर्वाचीन मानतात

तत्सवितुर्वरेण्यं
भर्गो देवस्य धीमहि
धियो यो नः प्रचोदयात्
( मूळचा ऋग्वेदातील गायत्री मंत्र इतकाच आहे, ते ओम वगैरे नंतर लावले आहे)

हा गायत्री छंद , 7,8,8 ( 7 अपवादात्मक आहे, त्यामुळे काही लोक म्हणताना हलकेसे र्वरेSण्यं - रे लांबवून म्हणतात , युपी बिहार वाले हिंदीवाले तर सरळसरळ वरेणियम् म्हणतात , शेवटच्या ओळीतील पाय मोडकी अर्धा त मोजायची पद्धत नव्हती , म्हणून तेही चरण 8 चे)
शेवटची ओळ पुन्हा रिपीट केली की ,

तत्सवितुर्वरेण्यं
भर्गो देवस्य धीमहि
धियो यो नः प्रचोदयात्
धियो यो नः प्रचोदयात्

हे भीमरूपीच्या चालीत बसेल.

दुसरे उदाहरण , ऋग्वेद पहिली ऋचा

अग्निमीळे पुरोहितं
यज्ञस्य देवमृत्विजम् ।
होतारं रत्नधातमम् ॥

हा गायत्री छंद 8 , 8 , 8

म्हणताना तिसरी ओळ रिपीट करून 8 , 8,8,8 केलेत की तोच अनुष्टुभ छंद होईल.

धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः ।
मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय //

हापण टिपिकल अनुष्टुभ छंद आहे

वर म्हटले तसे गायत्री छंदात एखाद दुसरे अक्षर / मात्रा कमी जास्त असले तर त्या छंदानाही निचृद्-गायत्री छंद वगैरे नावे आहेत , पण ते गायत्रीचेच प्रकार मानतात , गायत्री मंत्र खरे तर ह्यात येतो , पण पहिले चरण ओढूनताणून ते गायत्रीत 'बसवतात'

मस्त!! शाळेत असताना फक्त मार्क मिळवण्यापुरताच अभ्यास केला होता. पण आत्ता मजा वाटली हे समजून घ्यायला, नवीन लेखाच्या प्रतीक्षेत :)