गाणे कसे बनते?

मी ही प्रोसेस जवळून अनुभवली आहे. गाणे लिहीन्यापासून ते त्याला चाल लावणे, त्याचे संगीत अ‍ॅरेंज करणे , रेकॉर्ड करणे, एडीट करणे ( त्यात वाद्ये मिसळणे , स्केल चेंज करणे , वेग वाढवणे, तोडणे जोडणे, एखादा ध्वनी रीपीट करणे ई.)
मजा येते.
पण गोष्टी डिजीटल झाल्यापासून खूप सोपे झाले आहे सगळे

पूर्वीचा आधी गीत नंतर संगीत हा प्रवास सध्या आधी संगीत आणि मग त्यावर शब्द असा बदलला आहे, असे ऐकीवात आहे.

खखोठाना.

https://www.youtube.com/watch?v=HDI6js4aAu0
ये वादा रहा चित्रपटातील प्रसिद्ध गाणे.. खुद्द पंचम त्याची चाल तयार करताना.. १९८२/८३च्या सुमारास.

चाल लावणे, एखादी कविता सुचणे, एखाद्या कथेचा प्लॉट डोक्यात येणे, एखादी नृत्याची स्टेप तयार करणे किंवा एखादा खेळाडू एखादी नवीन प्रकारची शैली किंवा फटका किंवा चाल करतो, हि प्रतिभावंताची लक्षणे आहेत. जे करु शकतात त्यांची हि एकप्रकारची बुध्दीमत्ताच म्हणावी.
आता धाग्याचा विषय घेतला तर चाल केव्हाही सुचू शकते. बर्‍याच संगीतकारांनी असे किस्से सांगितले. जितके मला माहिती आहेत ते लिहीतो.
१ ) प्रख्यात संगीतकार सी. रामचंद्र उर्फ रामचंद्र चितळकर एन बहारात असतानाचे किस्से आधी सांगतो. अलबेलाच्या वेळी "धीरेसे आजा रे अखियन मे" हि कदाचित सर्वोत्कृष्ट अंगाई संगीतबध्द करुन गाणे रेकॉर्ड करायचे होते. तेव्हा रेकॉर्डींगची वेळ आली तरी चाल तयार नव्ह्ती. सी. रामचंद्र घरुन निघाले, ते कारमधून रेकॉर्डींग स्टुडिओपर्यंत पोहचत आहेत, तोपर्यंत चाल डोक्यात तयार झालेली होती.
संगीतकार सी.रामचंद्र आणि गीतकार राजेंद्रकृष्ण अशी जोडी होती. या दोघांना "आझाद" या दिलीपकुमार काम करत असलेल्या चित्रपटाची गाणी तयार करण्यासाठी तेव्हाच्या मद्रासला बोलावुन घेतले, निर्माता पक्षीराज प्रॉडक्शन. आठवडाभर दोघांनी मद्रासला टंगळमंगळ करण्यात घालवला. निर्मात्यांनी नौशाद यांनी नकार दिलेला म्हणुन सी.रामचंद्राना करारबद्द केले होते. ते काळजीत पडले. शेवटच्या रात्रीत या दोघांनी मिळून सगळी गाणी तयार करुन दुसर्‍यादिवशी सकाळी निर्मात्याच्या हातात ठेवली, तेव्हा ते थक्क झाले.
मात्र पुढे याच रामचंद्राचा एक किस्सा माझ्या वाचनात आला, कि त्यांनी चाली सुचतील तश्या एका डायरीत लिहून ठेवल्या होत्या. त्या एका पक्क्या वहीत लिहून ठेवा असे बर्‍याच जणांनी सुचवले, पण त्यांनी आळस केला. आणि एके दिवशी ती वही चोरीला गेली आणि चितळकरांचा संगीतकार म्हणून फॉर्म गेला.
गंमत म्हणजे असाच किस्सा संगीतकार हेमंतकुमार यांच्याबाबतीत घडला. एकदा त्यांच्या घरी चोरी झाली, मात्र त्यांची चालीची वही चोरट्याने नेली नाही, त्यावर हेमंतकुमार यांनी त्या चोरट्याचे जाहिर आभार मानले.
२ ) संगीतकार सलील चौधरी यांचे, " ओ सजना बरखा बहार आयी" हे सुप्रसिध्द आहे. हि चाल त्यांना कारच्या व्हायपरच्या आवाजाने सुचली असे त्यांनी सांगितले.
३ ) "मेरा कुछ सामान तुम्हारे पास " ह्या गीताचा कागद जेव्हा गुलजारने आर.डी.बर्मन यांच्या हातात ठेवला तेव्हा राहुल गंमतीने गुलजारना म्हणाले," उद्या मला एखाद्या अग्रलेखाला चाल लावायला सांगु नकोस". अर्थात त्यांनी या काहीश्या पद्द गाण्याला अजरामर चाल लावली. आर.डी.नी चालीचे केलेले प्रयोग हा एक वेगळ्या धाग्याचा विषय आहे. त्यामुळे एखाद्या जाणकाराने धागा लिहावा अशी विनंती.
४ ) मराठीमधेही अशी उदाहरणे आहेत. पिंजरा या चित्रपटाच्या वेळी शांताराम बापुंनी गीतकार जगदीश खेबुडकर आणि संगीतकार राम कदम यांना अक्षरशः एका खोलीत कोंडून पिंजराची गाणी करायला संगितली. त्यावेळी खेबुडकरांनी पानामागून पाने खरडली तरी मनासारखी लावणी होत नव्हती. अखेर रात्री दोन वाजता," ज्वानीच्या आगीची मशाल हाती" हे गाणे लिहून झाले. बापुंनी सांगितल्याप्रमाणे खेबुडकरांनी त्यांना फोन करुन लावणी एकवली. शांताराम बापु खुष झाले आणि म्हणाले ," उद्या आता त्या रामला ( कदम) चालीसाठी असाच पकडतो", तेवढ्यात फोन हातात घेउन राम कदम म्हणाले," बापु चाल तयार आहे" आणि त्यांनी चाल एकवली सुध्दा. अश्या प्रकारे एका अजरामर गाण्याचा जन्म झाला.
असे अनेक किस्से अजून सांगता येतील. बाकीच्यांना लिहू देत म्हणून थांबतो.

• एखाद्या चित्रपटात, नाटकात, अल्बममधे वा थीममधे एखाद्या परिस्थितीमधे एखादा आशय मांडायचा असं दिग्दर्शक कविस (लिरिसिस्टास मराठीत काय म्हणतात?) सांगेल. मग कवी काही ओळी लिहिल. याला कोणीतरी चाल देईल. (या चाल देणाराला म्हणतात काय?). कोणी संगीत देईल. कोणी गाईल. काय मॅच होतं काय नाही यानुसार एक इटरेटीव प्रोसेस चालेल. गाण्याचे बोल ते चाल ते वाद्ये ते गायक ते सुर बरंच काही मागे पुढे होत शेवटी एक सुसंगत गाणं बनेल. ज्या गीतांना आज आपण अजरामर इ म्हणतो त्यांची कच्ची रुपं त्यांच्या निर्मात्यांनी पाहिली असणार. गाण्यांची ही बाळंतपणं आपल्यापैकी कुणी पाहिली आहेत काय? हे कुतुहल आहे म्हणून धागा काढला आहे.

ह्यात 'गाणे' म्हणजे चित्रपटातील गाणे असा अर्थ अभिप्रेत आहे, तेव्हा त्यापुरतेच इथे लिहीतो.

मी हे जे लिहीतोय, ते मुख्यतः डिजिटलच्या अगोदरच्या जमान्यातील, म्हणजे १९४५ पासून सुमारे १९९० पर्यंतच्या जमान्याबद्दल आहे, कारण मला त्याविषयी थोडीफार माहिती आहे.

तर तेव्हा(तरी), गाणे नेहमीच तुम्ही लिहीले आहे ह्या लिनीयर पद्धतीने बनत नसे. किंबहुना तसे ते बनत नसेच असे म्हटल्यास फारशी अतिशयोक्ती ठरू नये. तेव्हा चित्रपटांचा, गाणी हा प्रमुख 'सेलिंग पॉईंट' होता, त्यामु़ळे संगीतकारास अतिशय महत्व असे.त्यामुळे, नौशादांसारखा एकाद दुसरा अपवाद सोडल्यास, सर्व टॉपचे संगीतकार प्रथम चाल सुचवत व त्यानुसार गीतकार ('लिरीसिस्ट'चा मराठी/हिंदी प्रतिशब्द) मग चपखल शब्द बसवत. अर्थात ह्या प्रक्रियेत ह्या दोघांचे ट्यूनिंग असणे अतिशय जरूरी असे. त्यामुळे आपणांस, शंकर-जयकिशन| हसरत व शैलेंद्र, एस. डी. बर्मन | शैलेंद्र किंवा मजरूह सुलतानपुरी, सी. रामचंद्र| राजेंद्रकृष्ण, ओ.पी.|एस.एच. बिहारी, लक्ष्मी-प्यारे|आनंद बक्षी, मदन मोहन्|राजेंद्रकृष्ण... अशा जोड्या दिसतील. 'दुय्यम' दर्जाच्या (कमर्शियली, [निदान मला जाणवलेल्या] गुणवत्तेनुसार नव्हे]) चित्रगुप्त, रोशन, जयदेव, सलील चौधरी ह्यांच्याही, अनुक्रमे राजेंद्र कृष्ण, साहीर, साहीर व शैलेंद्र ह्यांच्याशी अशा जोड्या होत्या.

माझ्या मते ह्या वर दिलेल्या प्रक्रियेत काहीच चुकीचे नाही. प्रत्येक गाणे हे एक प्रोजेक्टच असते, ते शेवटी आपल्यासमोर कसे येते, हे महत्वाचे. आणि तेव्हाच्या- वर निर्देशिलेल्या सर्वच, तसेच इतरही काही- संगीतकारांची व त्यांच्यासमवेत काम करणार्‍या गीतकारांची प्रतिभा इतकी उच्च प्रतिची होती, की त्यातून अनेकानेक सुंदर गीते तयार झाली.

आता, ह्या प्रथम ग्रेडच्या संगीतकारांच्या चालींना धरून गीत करायचे म्हणजे त्यासाठी तशी सिच्युएशन चित्रपटात असायला व्हावी. अनेकदा चाली तयार असत, पण चित्रपटांत व्यवस्थित सिच्युएशन मिळत नसल्याने त्या तशाच पडून राहत. पुढेमागे कुठल्यातरी चित्रपटात यथानुरूप त्यांचा वापर केला जाई. शक्य असल्यास, व प्रोड्युसरला एकादी चाल आवडल्यास चित्रपटात योग्य अशी सिच्युएशन निर्माणही केली जाई.

वरील प्रक्रियेस सर्वच संगीतकारांच्या व गीतकारांच्या बाबतीत अपवादही होतेच. म्हणजे गीताचे शब्द प्रथम लिहीले गेले व चाल त्यावर लावली गेली असेही होई. काही गीतकारांच्या संदर्भात हे विशेष होई-- उदा. साहीर.

गीताची सर्वसाधारण चाल व शब्द हे झाले की अ‍ॅरेंजमेंटचे काम सुरू होई. हे जिकीरीचे पण अत्यावश्यक काम करणारे अ‍ॅरेंजर्स, विशेषतः गोवन कॅथॉलीक्स होते, ह्याचे कारण त्यांना पाश्चिमात्य क्लासिकल संगीताची चांगली जाण असे, व वेस्टर्न नोटेशन्स त्यांना येत. सॅबेस्टियन, 'चिक चॉ़कोलेट', जॉनी गोम्स, ईनॉक डॅनियल ही ह्यातील काही प्रमुख नावे. ह्याव्यतिरीक्त बासू, मनोहारी, कर्सी लॉर्ड ह्यांचेही कार्य वाखाणण्याससरखे आहे.

अ‍ॅरेंजर्स प्रथम गीताचे वेस्टर्न नोटेशन बनवत. मग ते त्या गीतासाठी, प्रील्युड, इंटरल्युड्स, व असल्यास शेवटचे कोडा हे पीसेस काँपोज करत. तसेच गीताच्या 'मेलडीनुसार' गायनाच्या मागे,स्ट्रिंग, विंड, ब्रास इत्यादी 'सेक्शन्ससाठी' सविस्तर म्युझिक बनवत व त्यांची नोटेशन्स वादकांना देत.दोन वाक्यांच्या मधे काही छोटे सोलोज असावे, ते काय व कुठल्या वाद्याचे असावेत, हे ते ठरवत. ह्या सर्वांसाठी कुठली वाद्ये हवीत, व ती कुठले वादक वाजवतील, हेही अ‍ॅरेंजर्स ठरवत. मग त्यांच्या रिहर्सल्स करणे, गायकांसमवेत रिहर्सल्स करणे व शेवटी टेक करणे ह्या क्रमाने गीत तयार होई.

र्हिदम अ‍ॅरेंजर्स वेगळे असत. दत्ताराम, मारूतीराव कीर, कर्सी लॉर्ड, बुर्जी लॉर्ड, गुलाम महमद ही ह्या क्षेत्रातील काही ठळक नावे. संपूर्ण गीताच्या र्हिदमची जोखीम ह्यांच्यावर असे.

गायक- गायिकांचा सहभाग अर्थात अतिशय महत्वाचा. गीताची चाल आत्मसात करून घ्यायची, तिच्यावर स्वतःचा विचार करून त्यातील जागा निश्चीत करावयाच्या, कुठला शब्द कसा उच्चारला पाहिजे, कुठला 'मागे ठेवला' पाहिजे, हे स्वतः ठरवायचे व त्याप्रमाणे ते गायचे, ही अतिशय महत्वाची कामगिरी गायक- गायिका बजावत.

आणि अतिशय महत्वाचे, म्हणजे, गीताच्या वादकांच्या रिहर्सल्स, मग संपूर्ण रिहर्सल्स, व शेवटी टेक्स, हे सर्व अर्ध्या शिफ्टमधे (४ तासांत) आटोपले जाई. आणि त्याकाळी संपूर्ण गाणे, सलग, सुरूवातीपासून, शेवटापर्यंत एकाच झपाट्यात करायची प्रथा होती, म्हणजे एडिट्स नसत. तसेच वर उल्लेखिलेले सर्वच पार्टिसिपंट्स एकाच वेळी वाजवत, गात. हे किती जिकीरीचे होते, ह्याची कल्पनाच केलेली बरी.

नव्वदीच्या दशकापासून हे सर्व अनेक कारणांमुळे बदलले. गीताच्या "ऑडिटरी" भागावरील भर बराच कमी झाला, त्यांच्या व्हिडीयो प्रेझेंटेशनचा भाग महत्वाचा झाला. त्याचबरोबर, डीजिटलच्या जमान्यात मल्टिट्रॅ़क्स, व लॉसलेस जनरेशन्सची सुविधा चुटकीसरशी उपलब्ध झाली. त्यामुळे वरील सर्वच पात्रे एकाच वेळी हजर असण्याची गरज संपली. तसेच प्रत्यक्ष वाद्ये व वाजवता ('अ‍ॅकॉस्टिक'), सिंथेटिकचा जमाना सुरू झाला. ह्यात अर्थात गाण्याच्या रेकॉर्डिंगच्या खर्चात, प्रचंड सेव्हिंग होऊ लागले.

अजून बरेच काही लिहीण्यासारखे आहे. ते नंतर लिहीतो.

समाजाला इतकी कवनप्रियता का असावी? छंदबद्धता आवश्यक असणे हा पद्द्यातिरेक होता का?

गाणे कोणी बनवत नाही, तर गाणी निर्माण होण्यासारखी परिस्थिती झाली की आपसूकच गाणे बनते.
असं का ? तर लय ताल ही माणसांत भिनलेली आहे,
कशी ? तर आपल्या हृदयाची धडधड ही एक लय तालच आहे, तर लयीतालीचा पहिलावहिला सबंध माणूस गर्भात तयार होत असताना प्रथम आईच्या हृदयाची धडधड व नंतर स्वतः ची धडधड, माणसाच्या मनात लयी ताली विषयी आवड तयार करते, लहान बाळाला आई थोपटून झोपवले, ती सुद्धा एक लय तालच.
म्हणून अनादी काळापासून, लय व ताली विषयी माणसाला असलेले ममत्व हे उपजतच असते.
--------–---------------
मलाही या क्षेत्रातलं अजिबात काही कळत नाही. मीही सहज वाटलं ते लिहिलं आहे.

मस्तं लेख. काही प्रतिसादही अप्रतिम आहेत !

सुंदर लेख ! माहीतीपुर्ण प्रतिसाद !

अलिकडेच आलेली काही गाणी इतकी सुरेख आहेत कि बासच मजा आली !!,
:
बापजन्म मधील देवाने दिधली लोचने तुला पाहण्या अप्रतिम आहे ! हे बहुतेक आधी चाल नंतर गीत असे लिहिले असावे !
कॉफी आणि बरेचकाही मधील तु असतीस तर ही पाडगावकरांची कविता ! काय भारी चाल लाव्लई आहे ! काय सुंदर म्हणाली आहे संजीव अभ्यंकरांनी !!
पुणे रॅप देखील अतिषय विनोदी वाटले ! =))

मला वाटते कि उपलब्ध्द असलेल्या चालीवर आशयघन गीत लिहिणे हे आधीच उपलब्ध असलेया कवितेला चाल लावण्या पेक्षा काकणभर कठीण आहे , तुम्हाला काय वाटते !

अवांतर : नुकतेच पॉपकॉर्न पे चर्चा ह्या कार्यक्रमात सौमित्र ला प्रश्न विचारला होता की तुम्ही सध्या गाणी लिहाय्चहे बंद का केले आहे तर तर तो अगदी सहजतेने म्हणाला कि ति जबाबदारी गुरु ठाकुर सारख्या नव्या पिढीच्या लोकांनी अतिषय सक्षमरित्या पेलली आहे म्हणुन ! त्याचा हा मनमोकळेपणा भावुन गेला !!

सध्या अरेंजर हा खूप महत्त्वाचा घटक बनला आहे. प्रील्यूड, इंटरल्यूड हे तर तो बघतोच पण कुठली वाद्ये (म्हणजे कुठले वाद्यनाद) वापरायचे हे देखील तोच ठरवतो. ह्या लोकांना अलीकडे म्युझिक प्रोड्यूसर् म्हणतात. कित्येकदा संगीतकार गीताची नुसती कच्ची चाल मोबाइलवर पाठवून देतो. बाकीचे सर्व सोपस्कार म्यूझिक प्रोड्यूसर करतो. इतके महत्त्वाचे काम करत असूनसुद्धा श्रेयनामावलीत यांचे नाव मागेच असते. रवी, रामलाल, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल हे एकेकाळी साहाय्यक म्हणजे आताचे म्यूझिक प्रोड्यूसरच होते. सध्याचे या क्षेत्रातले एक मराठी नाव म्हणजे आनंद सहस्रबुद्धे . कधी कधी हे लोक संगीतकार (कंपोझर) बनतातही.

गाणे बनताना आधी काव्य बनत असे . काही वेळेस मात्र संगीतकार त्याच्या सोयीनुसार बदला सुचवीत असे. खळे व पाडगावकर यांचा श्रावणात घननिळा बरसला या गीताचा किस्सा सर्वाना माहीत आहे . रोज एका अंतरा खळेकाकाना पाडगावकार देत त्यामुळे त्या गीतांत सर्व अन्तरे वेगळ्या चालीचे आहेत. यशवंत देव व ओ पी नय्यर हे तर आधी चाल या पद्ध्द्तीच्या पूर्ण विरोधी होते. ओ पी म्हणत "पहले कफन बादमे मुरदा या कैसा हो सकता है ?" शब्दच चाल घेऊन येतात हे या दोघांनी वारंवार ठासून सांगितले आहे. ते मी स्वत: त्यांच्या मुखातून ऐकले आहे .

कोणतीही चाल लावताना त्याचा अर्थ काय आहे हे संगीतकाराला माहीत असावे लागते. त्यात कोणत्या बोली भाषेचा वापर आहे की कसे हे ही पहावे लागते. जसे हिन्दीत ब्रज बोली . भारतीय शास्त्रीय रागांचे ज्ञान असल्यास व लोकसंगीताचे ज्ञान असल्यास मग सोनेपे सुहागा.तसेच काही पारम्पारिक चाली व वेस्टर्नां अभिजात संगीताचे ज्ञान हे लागते . जपानी मुलगी सिनेमात आहे असे माहीत असल्यास सायोनारा .. सायोनारा ( लव इन टोकियो ) किंवा कितना हसीन ई जहान ( हमसाया ) सारखे भूप रागाचे सूर घेउन गीत येते कारण तो जपानी लोकसंगीतात आहे. मेरे मेहबूब तुझे , किसीकी यादमे दुनियाको ही भूलाये हुवे, हमको तुम्हारे ईश्कने क्या क्या बना दिया ही गीते पारंपारिक मुशायरा मध्ये वापरात असलेल्या चालीवर आधारित आहेत . आपल्याला आश्चर्य वाटेल कधी बहर कधी शिशिर हे गीत व " कम सप्टेंबर " या सिनेमाचे थीम गीत एकाच म्हणजे किरवाणी रागात आहे. जाने कहां गये वो दिन हे गंभीर गीत शंकर जय नी ज्या शिवरंजनी रागात बांधले आहे त्याचा रागात ओ पी नी " दिल जनाबके कदमोमे " हे कडक केबरा गीत केले आहे .
गाणे कसे बनते याची प्रक्रिया इथे https://www.youtube.com/watch?v=fA_HIYOh7vE आपल्याला चक्क पहायला मिळेल , नंतर तयार माल इथेच आहे .या मध्ये तयार माल मध्ये जे मेंडोलीन वाजते ते रेकॉर्डीग चे वेळी एल पी मध्ये लक्ष्मीकांत वाजवताना तुम्हाला दिसेल .

बर्‍याच अंशी चर्चा छान चालली आहे. प्रदीपदा लिहीत आहेत हा मोठाच महत्त्वाचा पॉइंट आहे. गाण्याची चोरी याबद्दल पूर्वी बरेचदा चर्चा झाल्या आहेत तरी तेच तेच मुद्दे येताना बघून मजा वाटली.

प्रतिसादांमधूनही छान माहिती मिळत्ये.

१९६७ चा सिनेमा शागीर्द. त्यावेळी 'दिल विल प्यार व्यार मै क्या..' ह्या गाण्याबद्दलचा रेडियोवर ऐकलेला एक किस्सा.
ह्या गाण्यात मजरूह सुलतानपुरीनी दिल्/प्यार. बरोबर अनेक ऊर्दु शब्दही घातले होते. गीत ऐकल्यावर दिग्दर्शक म्हणाले- गाण्यात जरा जास्तच जड शब्द आहेत.' वो(सायरा बानोचे पात्र) ये सब दिल/प्यार कुछ नही जानती.. दिल विल प्यार व्यार हटा दो..' हेच वाक्य मजरूहनी पकडले .. व गाण्यात बदल केला- जसे गाण्यात पुढे घर-वर नाम वाम.. लट वट. नैन वैन.. व थोड्याच वेळात दिग्दर्शकाना पाहिजे तसे गाणे तयार झाले.

नेहमीच्या रागदारी कोलाहलात चार सुरेल सूर कानी पडले. प्रदीपदा, चौरा, एस, विजुभाऊ, राही यासारख्या दर्दी रसिकांचे प्रतिसाद खासच.

चाल आधी, गाणे नंतर या विषयी मला वाटते ते.....

अरे संसार संसार हे गाणे घ्या. ते
ज्या वृत्तात आहे त्याच वृत्तात गीतकाराने नवे गीत लिहिले तर संगीतकाराच्या डोक्यात बाय डिफॉल्ट जुनी चाल आधी वाजेल आणि नवी चाल बांधण्यात अडचण येईल.

हृदयनाथांनी ही आठवण सांगितली आहे. सुरेश भट कविता वाचताना "स्वतःच्या" चालीवर गाऊन दाखवत. एका गीताच्यावेळी भटांनी गाऊन दाखवलेली चाल "अनलर्न" करण्यास सहा महिने लागले अशी आठवण हृदयनाथांनी सांगितली आहे.

इथे काही उत्तरं मिळण्याची शक्यता आहे.

अगोदरच्या प्रतिसादात मी 'जुन्या जमान्यातल्या' गाणी बनवण्याची प्रक्रिया लिहीली होती. त्यात थोडी माहिती लिहायची राहून गेली.

साँग- रेकॉर्डिंग स्टुडियोत, अर्थात एक कंट्रोल रूम असते, जिथे मिक्सर व मॉनिटरींगची सुबिधा असते. साउंड रेकॉर्डिस्ट, व संगीत दिग्दर्शक येथे बसून काम करतात. सिंगर्ससाठी वेगळा बूथ असतो, आणि वादकांसाठी मोठा हॉल असतो. ह्या हॉलमधे अ‍ॅकॉस्टिक इन्सुलेशनचे पडदे वापरून वेगवेगळे विभाग केलेले असतात-- स्ट्रिंगसाठी एक, पर्क्युजनासाठी एक इत्यादी. वादक ह्या विभागांत बसून वाजवतात. सिंगर्स व मुख्य पर्क्युजन्स ह्यांना हेडफोन्स दिलेले असतात, ज्यातून ते (संपूर्ण किंवा 'सबमिक्स') ऐकू शकतात, जेणेकरून ते एकमेकांशी 'सिंक' मधे रहातात. बाकी सर्व वादक नोटेशन्सवरून, व मुख्य पर्क्युजनचा आधार घेऊन वाजवतात. ह्याचा अर्थ बहुतांशी वादकांना, गायकांचे गाणे ऐकू येत नसते! आणि ह्या सर्व सव्यापसवातून गाणे जेमतेम तीन- चार तासांत रेकॉर्ड व्हायचे.

हे सर्व येथे सविस्तर अशासाठी लिहीले, की ह्या प्रक्रियेची कॉम्प्लेक्सिटी कळावी, व त्यात गुंतलेल्या सर्वांच्या स्किल्सची कल्पना यावी.

जर बरीचशी अ‍ॅरेंजमेंट अ‍ॅरेंजर्सच (तत्कालीन शब्दः सहाय्यक अथवा असिस्टंट) करत असतील, तर त्यात संगीत दिग्दर्शकाचे काय काम, असा प्रश्न केला जातो. तर, उत्तम अ‍ॅरेंजर्स घेणे, त्यांना तसेच वादकांना त्यांच्या प्रतिभेस अनुसरून काम करण्याची मुभा देणे, जेणेकरून ते मोटिव्हेट होतील, आणी तरीही त्या सर्व प्रक्रियेवर आपला ठसा उमटवणे, हे करण्यासाठी, मला वाटते, अतिशय धैर्य लागते, स्वतःविषयी भरपूर कॉन्फिडन्स असावा लागतो. ह्या दॄष्टीने त्या काळचे अनेक संगीतकार 'इन्स्टिट्यूशनस' होते. गुणी माणसांना हेरून आपल्याकडे कामास लावणे, त्यांच्या प्रतिभेस वाव देणे व तरीही आपली शैली, स्वतःच्या प्रत्येक गीतावर उमटवणे, हे येरागबाळ्याचे काम नोहे.

पैसा ह्यांनी 'ढापलेल्या चालीं' ह्या संबंधात पूर्वी झालेल्या चर्चेचा धागा टाकला आहेच, तेव्हा ते सगळे पुन्हा सांगत बसत नाही. पण, थोडक्यात, कुणाचीतरी चाल घेऊन ती सर्व गाण्यात तशीच्या तशी वापरणे व तिचा फक्त आधार घेऊन, त्यावरून गीत स्वतंत्ररीत्या विकसीत करणे, ह्यात फरक आहे. मला तर असे वाटते की, तत्कालीन संगीतकारांनी असे काही इकडून- तिकडून घेतल्यामुळे आमचा अतिशय फायदा झाला. फक्त भारतीय शास्त्रीय व लोकसंगीतावर आधारलेल्या गीतांचा विचार केला तरी, तसे केल्याने आमच्सासारख्या आम जनतेची शास्त्रीय संगीताची तोंडओळख झाली. आणि लॅटिन अमेरिकन लोकसांगीताची शैली व तेथील काही वाद्ये (कोंगो, बोंगो), ईस्टर्न युरोपियन शैली व काही वाद्ये (अ‍ॅकॉर्डियन), मध्यपूर्वेतील संगीत ह्यांनी आमच्या सांगितीक जीवनात बहुविधता आणली. पाश्चिमात्य शास्त्रीय संगीतावर तर तेव्हा सर्व ऑर्केस्ट्रेशनच अवलंबून होते-- व आताही आहेच. तेव्हा अनायासे आम्हाला, त्या संगीताची किंचीत का होईना, जाण आली; त्यांच्या व्हायोला, चेल्लो सारख्या वाद्यांना आम्ही आपलेले करून घेतले. ह्यामुळे कळत- नकळत आमचे कान त्या त्या प्रकारांच्या संगीतासाठी 'तयार' होत गेले, आमच्या सांगितीक सीमा सहजरीत्या विस्तारल्या. हे वाटते तितके साधे, सरळ नाही. त्यांनी तसे काहीच केले नसते, तर आम्ही अगदी खास जुन्या भारतीय शास्त्रीय संगीतावर(च) आधारलेली गीते ऐकत बसलो असतो! आता हेच पहा ना-- पौरात्य संगीतातून आपण काहीच घेतलेले नाही ('सायोनारा, सायोनारा' हा एकमेव अपवाद!) त्यामुळे मलातरी चिनी ऑपेराचे संगीत कानावर पडले की ते एकदम परके वाटते. ह्याउलट तुर्की रेस्टोराँमधे सुरू असलेले संगीत आपलेसे वाटते.

माझा ५ गाणी रेकॉर्ड करायचा मानस आहे. पण मला संगीत संयोजनातला ग चा म येत नाही.
===
गीत आणि चाल एकदम रेडी असेल तर गायकासकट/ गायकाविना संगीत संयोजन, रेकॉर्डिंग, एडिटिंग करून फायनल गाणे लाँच करायला साधारण किती खर्च येतो ? किंवा
जरा मला तीच गाणी इतर संगीतकारांना विकायची असतील तर तशी सोय आहे का?

उत्तम माहिती मिळत आहे. आतापर्यंत सर्व चालीना फक्त आणी फक्त संगीतकारच चाली लावतो असा समज होता. पण ह्या चाली लावण्यात त्याच्या टीममधले सहभागी असू शकतात असे दिसते.