पदार्थधर्मसंग्रह: पदार्थाची सहा अंगे (Padarthsharmsangraha: Six facets of any entity according to Vaisheshika)

अनिकेत कवठेकर's picture
अनिकेत कवठेकर in तंत्रजगत
15 Nov 2017 - 9:46 pm

(टीप: प्रस्तुत लेखातील संस्कृत श्लोक हे प्रशस्तपादभाष्यातील, इंग्रजी अनुवाद हा महामहोपाध्याय पंडित गंगानाथ झा यांच्या इंग्रजी भाषांतरातून घेतला आहे. त्याखाली भावानुवाद केला आहे. नंतरच्या तिरक्या अक्षरातील मराठीतील टिपा व उदाहरण या अर्थ सोपा करण्याच्या हेतूने देण्यात आल्या आहेत.

एखाद्या कॅलिडोस्कोप मधून साध्याच काचेच्या चुऱ्याच्या वेगवेगळ्या सुंदर रचना दिसाव्यात तसेच वैशेषिकांनी पदार्थाकडे पहायचे सहा दृष्टिकोन सांगितले आहेत. त्यांमधून कोणत्याही पदार्थाची सहा अंगे दिसतात. खाली दिलेल्या प्रश्नांच्या माध्यमातून या सहा अंगांविषयी माहिती दिली आहे. ते प्रश्नसुद्धा समजायला सोपे जावे म्हणून दिले आहेत.)

पदार्थ ज्या द्रव्यांचा बनलेला असतो ती द्रव्ये कोणती?

प्रशस्तपाद म्हणतात:
अथ के द्रव्यादय: पदार्था:, किञ्च तेषां साधर्म्यं विधर्म्यञ्चेति |
Question: Which are the categories, substance and the rest? And what are their similarities and dissimilarities?

पदार्थातील ती द्रव्ये कोणती? त्यांच्यातील सारखेपणा आणि वेगळेपणा कोणता?

वैशेषिक विश्लेषण पद्धतीचा हा पहिला टप्पा. यात पदार्थ कोणत्या द्रव्याचा बनला आहे याचा विचार होतो.

तत्रद्रव्याणि पृथव्यप्तेजोर्वाय्वाकाशकालदिगात्ममनांसि सामान्यविशेषसंज्ञयोक्तानि नवैवेति |
तद्व्यतिरेकेणान्यस्य संज्ञानभिधानात् ||

Answer: Among these the substances are – Earth, Water, Light, Air, Ether (Akash), Time, Space, Self and Mind. These mentioned in the sutra by their general as well as specific names, are nine only; as besides these none other is mentioned by name.

ती द्रव्ये म्हणजे स्थायू (solid), द्रव(liquid), ऊर्जा/उष्णता/प्रकाश(energy), वायू(gas), आकाश(ether), काल(time), स्थल(space), आत्मा(self/atma) व मन(mind). वैशेषिक सूत्रांमध्ये नावांसहित वर्णन केल्या प्रमाणे ती संख्येने ९ इतकी भरतात. बाकी इतर कुठल्याही द्रव्याची नोंद सूत्रामध्ये नाही.

पदार्थांचे गुण किती व कोणते?

गुणाश्च रूपरसगन्धस्पर्शसंख्यापरिमाणपृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वापरत्वबुद्धिसुखदु:खेच्छाद्वेषप्रयत्नाश्चेति कण्ठोक्ता: सप्तदश |
चशब्दसमुच्चिताश्च गुरुत्वद्रवत्वस्नेहसंस्काराटदृष्टशब्दा: सप्तैवेत्येवं चतुर्विंशतिर्गुणा: ‌||

The qualities are: - colour, taste, odour, touch, number, dimension, separateness, conjunction, disjunction, distance, proximity, intellect, pleasure, pain, desire, aversion and effort; these are the seventeen that are directly mentioned in the Sutra. The word cha in the Sutra indicates the other seven viz. gravity, fluidity, viscidity, faculty, the two-fold invisible force and sound. These make up the twenty four qualities.

पदार्थाचे पूर्वापार पध्दतीने सांगितले गेलेले गुण म्हणजे: रूप/रंग, रस/चव, वास, स्पर्श/तापमान, संख्या, मिती/मोजमापे/परिमाण, वेगळे असणे, जोडलेले असणे, तुटलेले असणे, लांब असणे, जवळ असणे, बुद्धी, सुख, दु:ख, लालसा, द्वेष, गती निर्माण करणे हे १७ गुण वैशेषिक सूत्रांमध्ये वर्णन केले गेलेले आहेत. याशिवाय यात न सांगितलेल्या गुरुत्वाकर्षण, प्रवाहीपणा, अप्रवाहीपणा, अदृश्य बळ, धर्म/मोक्षगामी/विधायक , अधर्म/विनाशगामी/विनाशक व शब्द/तरंग या ७ गुणांसह ही संख्या २४ इतकी भरते.

सर्वच द्रव्यांसाठी मिळून हे २४ गुण दिले गेलेले आहेत. पदार्थानुरुप हे गुण असतील किंवा नसतीलही. इथे केवळ सर्व गुणांचा आवाका लक्षात आणून दिला आहे.

पदार्थांच्या हालचालींचे प्रकार किती व कोणते?

उत्क्षेपणापक्षेपणाकुञ्चनप्रसारणगमनानि पञ्चैव कर्माणि |

Throwing upwards, throwing downwards, contracting, expanding, and going – these are the only five actions.

वर फेकणे, खाली टाकणे, आकुंचन पावणे, प्रसरणपावणे व जात राहणे हे या हालचालीचे पाच प्रकार आहेत.

यातील पहिल्या दोन हालचाली या अदृश्य बळ व गुरुत्वाकर्षणाशी संबंधित आहेत. नंतरच्या दोन या अदृश्य बळ व पदार्थाची स्थितीस्थापकता यांच्याशी संबंधातल्या आहेत. पाचवी क्रीया ही मात्र संमिश्र स्वरूपाची आहे व ती अनेक क्रीयांचा गटच आहे.

गमनग्रहणाद्भ्रमणरेचनस्यन्दनोर्ध्वज्वलनतिर्य्यक्पतननमनोन्नमनादयो गमनविशेषा न जात्यन्तराणि ||

Because of the mention of the going : all such actions such as gyrating, evacuating, quivering, flowing upwards, transverse falling, falling downwards, rising and the like, being the particular forms of Going, and not forming distinct classes by themselves.

गोलगोल फिरणे, रिकामं करणे, कंप पावणे, वर वाहणे, वरून खाली पायरी पायरीने पडत येणे, थेट खाली पडणे, वर जाणे आणि अशा अन्य क्रीया या ‘जात राहणे’ या वर नमूद केलेल्या गटातच मोडतात. त्यांचे वेगळे गट पाडायची आवश्यकता नाही.

पदार्थांचे वर्गीकरण कसे करायचे? ते वर्ग कोणते?

सामान्यं द्विविधं |
परमपरञ्चानुवृत्तिप्रत्ययकारणम् |
तत्र परं सत्ता, महाविषयत्वात् |
सा चानुवृत्तेरेव हेतुत्वात् सामान्यमेव ||

Of generality or community, there are two kinds; the higher and lower; and it serves as the basis of inclusive or comprehensive cognition. The higher (or highest) generality is that of ‘being’; as it is this that- extends over the largest number of things; and also because it is this alone that is generality pure and simple, always serving, as it does, as the basis of comprehensive cognitions.

वर्गीकरणाचे दोन प्रकार आहेत: वरचा व खालचा. वरचा गट हा सर्वसमावेशक किंवा सर्वव्यापी प्रकारातला. हा सर्वात मोठा गट म्हणजे जाणीवरूप अस्तित्वाचा असून तो जवळजवळ सर्वच पदार्थांना व्यापतो व त्यामुळे तो जवळपास सगळीकडेच दिसतो. हा गट शुद्ध व सोपा आहे व म्हणूनच सर्वव्यापी आहे.

वरचा गट हा महाभूतांचा गट असून यात आकाश, काल, स्थल, मन व आत्मा ही द्रव्ये असतात. या द्रव्यांना जाणीव रूपातील अस्तित्व आहे.

द्रव्यत्वाद्यपरम्, अल्पविषयत्वात् |
तच्च व्यावृत्तेरपि हेतुत्त्वात् सामान्यं सद्विशेषाख्यामपि लभते ||

The lower generalities are ‘substance’ and the rest, which extend over limited number of things. These latter being the basis of inclusive as well as exclusive cognitions, are sometimes regarded as individualities also.

काही विशिष्ट द्रव्यांपुरताच असणारा खालचा गट हा तुलनेने लहान गट आहे. या गटातील पदार्थांना भौतिक अस्तित्व असून ते इंद्रिय गोचर असते. या मुळेच या गटातील पदार्थांना अणुस्तरवरही विशेष अस्तित्व असते. तेच त्यांचे वेगळेपणही ठरते. केवळ यामुळेच त्यांचा वेगळा गट पडतो.

खालचा गट हा भूतांचा असून त्यात स्थायू, द्रव, वायू व ऊर्जा/तेज/उष्णता ही द्रव्ये येतात. या द्रव्यांना इंद्रीयांनी जाणून घेता येते. या द्रव्यांना सूक्ष्मस्तरावरही अणुरूप जडरूप अस्तित्व असते. हेच विशेषत्व किंवा अणुत्व होय. वैशेषिक तत्वज्ञानातील विशेषत्व ते हेच.

पदार्थाचा लहानात लहान कण कोणता?

नित्यद्रव्यवृत्तयोऽन्त्या विशेषा: |
ते खल्वत्यन्तव्यावृत्तिहेतुत्वाद्विशेषा एव ||

The ultimate specializing factors inhering in eternal substances are the individualities. In as much as they serve the purpose of absolute exclusion, they are individualities, pure and simple.

या कायम जडरूप किंवा भौतिक अस्तित्व दर्शवणाऱ्या द्रव्यांमध्ये सूक्ष्मस्तरावर जाऊनही जे उरतं ते त्यांचं विशेषत्व. जोपर्यंत ते वेगळे अस्तित्व त्याला इतरांपेक्षा वेगळं असं अस्तित्व असल्याचं दर्शवतं तो पर्यंतच ते त्याचं विशेषत्व असतं. हे सरळ व सोपं आहे.

स्थायूचा लहानात लहान कण हा स्थायूच असतो. उदाहरण म्हणजे सोनं. त्याचा लहानात लहान कण हा सोन्याचा अणू असेल. तो अणू हेच सोन्याचं विशेषत्व. जोपर्यंत तो द्रव्याच्या गुणांशी साधर्म्य दाखवतो तो पर्यंतच तो विशेष आहे. विशेषत्व पाहण्याच्या या अभ्यासात कोणतीही रासायनिक बदल अभिप्रेत नाही. म्हणजेच पाणी थंड केले किंवा तापवले तरीही ते पाणीच राहते. पाण्याचा रेणू हेच पाण्याचा विशेष.

पदार्थाचे अविभाज्य घटक कोणते?

अयुतसिद्धानामाधार्य्याधारभूतानां य: सम्बन्ध इह प्रत्ययहेतु: स समवाय : |

Inherence is the relationship subsisting among things that are inseparable, standing to one another in the character of the container and the contained - such relationship being the basis of the idea that ‘this is that’.

एकमेकांपासून वेगळे न काढता येऊ शकणारा संबंध जिथे दिसतो, म्हणजे पदार्थ व त्यातील अविभाज्य घटक यात जो संबंध, तोच तो समवाय संबंध.

उदाहरणार्थ एक कापड व त्याचे धागे. धागे काढावेत तसे कापडाचे अस्तित्व संपत जाते. म्हणजे कापड व धागे यांच्यात समवाय संबंध असतो. पाण्याचा हायड्रोजन व ओक्सिजनशी जो संबंध तोही समवाय संबंध. थोडक्यात कुठल्याही पदार्थाचा त्याच्या अविभाज्य घटकाशी जो संबंध तो समवाय संबंध.

एवं धर्म्मैविना धर्म्मिणामुद्देश: कृत: ||

So far we have mentioned the objects without saying anything as to their properties.

आता पर्यंत आपण पदार्थांच्या अंगांचा केवळ उल्लेख केला. पण त्यांच्या गुणांविषयी तपशीलात काहीही सांगितलेले नाही.

पदार्थाचे द्रव्य कोणते, त्याचे गुण कोणकोणते असू शकतात, त्याचे अविभाज्य घटक कोणते, त्याची हालचाल कशी होते, तो कोणत्या गटात मोडतो व त्याचा लहानात लहान कण कोणता या सहा प्रकाराने पदार्थाचा अभ्यास करायचा असतो. एवढंच आतापर्यंत सांगितलंय. ही अभ्यासाची रूपरेषा झाली. पण निश्चित असं काही हाती लागण्यासाठी या सहा अंगाच्या पट्ट्या वापरून विविध पदार्थांचा तुलनात्मक अभ्यास करणे आवश्यक आहे. तो पुढे होईल.

सारांश

वैशेषिकाच्या दृष्टिकोनातून कोणत्याही पदार्थाचा अभ्यास करणे म्हणजे त्याच्या द्रव्य, गुण, कर्म, सामान्य, विशेष, व समवाय या सहा अंगांचे ज्ञान करून घेणे. यातील पाहिली तीन ही इंद्रियांना कळणारी व नंतरची तीन ही बुद्धीला कळणारी आहेत. या अंगांची माहिती करुन घेण्यासाठी खालील प्रश्न उपयोगी ठरतात:

इंद्रियांना जाणवाणारी अंगे :-

  • द्रव्य(substance):पदार्थ ज्या द्रव्यांचा बनलेला असतो ते द्रव्य कोणते? द्रव्याचे एकूण प्रकार नऊ.
  • गुण (properties): पदार्थाचे गुण कोणते? एकूण गुण २४ आहेत.
  • कर्म (action): पदार्थाची हालचाल कशी होते? हालचालींचे एकूण प्रकार पाच.

बुद्धीला कळणारी अंगे :-

  • सामान्य (set/classification): पदार्थाचे वर्गीकरण कसे करावयाचे?
  • विशेष (individuality): पदार्थाचा लहानात लहान कण कोणता?
  • समवाय (Inherence/Inseparable components): पदार्थाचे अविभाज्य घटक कोणते?

उदाहरण

उदाहरणाच्या माध्यमातून सांगायचं झाल्यास ‘गरम चहा’ या पदार्थाची सहा अंगे खालील आकृतीद्वारे दाखवता येतील:

Vaisheshik Hexagon

ही झाली पहिली पायरी. याविषयीची अधिक माहिती पुढील धड्यांमध्ये मूळ पदार्थधर्म संग्रह या ग्रंथातील क्रमानुसार येईल.

पदार्थधर्मसंग्रह:
धडा पहिला : ग्रंथारंभ व उद्देश (Padarthdharmsangraha: Salutation and reasons for studying physics)

प्रशस्तपादांविषयीचा लेख: प्रशस्तपाद ऋषी – भारताचे विज्ञानेश्वर आणि त्यांचा पदार्थधर्मसंग्रह – भारताची पदार्थविज्ञानेश्वरी

सर्व लेख एका ठिकाणी पाहण्यासाठी ब्लॉग दुवा : विक्रम आणि वेताळ पदार्थविज्ञानाच्या जंगलात