भारतीय शेती व्यवसाय

सुरेख प्रतिसाद... शेती बद्दल बोलनारे हे बर्याच वेळेला उंटावरुन शेळ्या राखणारेच असतात.

छान लिहिलय.

सुन्दर प्रतिसाद...

विदर्भात कमी पाऊस पडणे ही स्थिती आजची नाही. दुष्काळ आणि आत्महत्यांचा तसा सरळ संबंध नाही. कोरडवाहू शेतकरीच आत्महत्या करत आहेत हे सत्य आहे मात्र. बागाईतदारांनी आत्महत्या केल्याचे माहित नाही.

मुळातच विदर्भाची मानसिकता नकारात्मक व काहीशी आळशी अशी आहे. मी स्वतः विदर्भातला असून इथल्या जनतेच्या भावभावनांशी चांगलाच परिचित आहे. इथे लोकांना खूप कष्ट करायला नको असतात. जगात काय चाललंय आणि आपण कुठे आहोत याचे अजिबात भान नाही. प्रेरणा, भारावलेपण, ज्ञानग्रहणाची आवड इ, गोष्टींची फारच कमतरता आहे. सरकारकडून मिळणारा कुठलाही फुकट निधी मिळवण्याची फक्त तगमग चालू असते. एकप्रकारचा अल्पसंतुष्टपणा इथल्या भागात पसरलेला आहे. पुर्वी म्हणजे २० वर्षांआधी ह्या प्रवृत्तीत निभावले गेले. कापूस हे मुख्य पीक होते. कापूसगिरण्यांचा सुकाळ होता. आता जग प्रचंड बदलले आहे. जग बीएमड्ब्लूच्या वेगाने पुढे जात आहे आणि विदर्भाची या वेगासोबत जुळवून घ्यायची तयारीच नाही.

एकाधिकारशाहीने विदर्भातल्या शेतकर्‍यांचे कंबरडे मोडले. यात राजकारणी जितके जबाबदार तितकी जनताही जबाबदार आहेच. दिवसेंदिवस आपला नफा कमी होतोय, आपल्या कर्जाखाली दबले जातोय हे लक्षात न येणे, त्यावर उपाय न शोधणे ही शेतकर्‍यांचीच पापं त्यांना आयुष्यातून उठवतायत. पुर्वी सगळे कापूस लावतात म्हणून रिस्क न घेता, आरामात आपणही कापूस लावावा असा विचार असायचा. आता कापसात फायदा नाही म्हणून कुणाला सोयाबीन लावून फायदा झाला तर सगळे सोयाबीनच्या मागे. मग सगळीकडे सोयाबीनचं पीक आलं की भाव पडतात आणि अल्प-भूधारक शेतकरी आयुष्यातून उठतो. खरंच आपल्या जमिनीची प्रत काय, जगात आत्ता काय खपतंय याचा काडीमात्र विचार न करता जबाबदारीहीन, नफाहीन कष्ट करण्याने काय होईल?

आता १९९५ नंतरचे जग असे प्रचंड स्पर्धेचे आणि मरणप्राय उतारचढावांचे झाल्यावर जे झापडबंद अवस्थेत आहेत ते सहज गुदमरून मरणारच.

हे सगळे बळी गेल्या वीस-तीस वर्षात काढलेल्या निर्धास्त झोपांचा परिणाम आहे. यात जीवनाच्या सगळ्याच बाजूंची केली गेलेली अक्षम्य हेळसांड कारणीभूत आहे. राजकारण, शिक्षण, उद्योग, मूलभूत सोयीसुविधा, शेती-व्यवसाय, दळण-वळण, इत्यादींमधलं कुठलंही क्षेत्र निवडा, विदर्भाने कुठल्याही क्षेत्रात विकास केलेला नाही. विदर्भातल्या शेतकर्‍यांची आजच्या कुठल्याही संकटाला, आव्हानाला, प्रतिकुलतेला, बाजारातल्या मागणीला उत्तर द्यायची कुठलीही तयारी नाही. किंबहुना अशी काही तयारी लागते हे त्यांच्या गावीही नाही. शालेय शिक्षण झाले की डी.एड. करायचे हीच मानसिकता अजूनही जिथे १०० पैकी ७० विद्यार्थ्यांची असते तिथे अजून काय बोलावे? कारण सरळ आहे. डी.एड. ला बुद्धी घासावी लागत नाही. नोकर्‍या सहज मिळून जातात.(जे आता दुरापास्त झाले आहे). शेतात कष्टायच्या ऐवजी शांतपणे बसून पगार खाता येतो, उरलेल्या वेळात इच्छा असेल तर शेतीही बघता येते किंबा दुसर्‍याला कसण्यास देउन त्याचाही नफा घेता येतो. पुढे शक्य असेल तर प्रोफेसर वैगेरे होता येते. बहुसंख्य विदर्भातल्या मुलांच्या ह्याच महत्त्वाकांक्षा आहेत. गावोगावी मुले हाच विचार करत शिकत असतात. ह्या डी. एड प्रवेशासाठी ३-४ लाख आणि नंतर नोकरीसाठी ७-८ लाख रेट सुरू होता.

विदर्भात संपत्तीला मान आहे पण तो आरामात, कुठलेही कष्ट न करता कमावलेल्या संपत्तीला सर्वात जास्त आहे. हीच विचारसरणी विदर्भाची सगळ्यात मोठी समस्या आहे. इथले लोक इतरांची संपत्ती बघतात, भारावून जातात पण त्यांचे कष्ट, अक्कलहुशारी बघत नाहीत. त्यापासून प्रेरणा घेऊन बदलण्याची इच्छा धरत नाहीत. 'ठेविले अनंते तैसेचि राहावे' हे तुकोबांचे विधान फार मनावर घेतले आहे. कारण त्यात कष्ट नाहीत.

आज पुण्यामुंबईत इतके विदर्भातले लोक आहेत. त्यांनी फक्त एवढा विचार करावा का आपण विदर्भ सोडून इकडे का आलो? याचे कारण एकच आहे. ते विदर्भातल्या इतर लोकांसारखा विचार करत नव्हते. त्यांच्यात कष्ट करण्याची, काहीतरी नवे करण्याची, श्रीमंत होण्याची जिद्द, महत्त्वाकांक्षा आणि योग्यता होती. पण त्यांच्या या क्षमतांचा वापर करून बदल घडवणे विदर्भाच्या मानसिकतेत नाही.

आज मला नाशिक आणि अकोला या दोन्ही जिल्हयांच्या शेतकर्‍यांचा अनुभव हाती आहे, दोन्हीकडे पर्जन्याचे प्रमाण कमी आहे. पण नाशिक-सटाणा भागातले शेतकरी काळाच्या खूप पुढे आहेत असे जाणवले. ज्यांचे एखाद्या गारपिटीत करोडो रुपयांचे नुकसान होते त्यांचा दरवर्षी नफा किती असेल?

एकच पीक पेरायची जशी लाट विदर्भात येते त्याच मानसिकतेतून आत्महत्यांची लाट आली आहे असे माझे मत आहे.

धन्यवाद, तज्ञ वगैरे १०० त १ असु शकतील मिपामध्ये शेती या विषयात..(अणि त्यांना मग येथे यायला टाईम मिळत असेल का ही श्क्यता नाकारता येत नाही) बाकी आपल्याला जे वाटते.. आपल्या विवेक बुद्धीस जे पटते ते लिहायचे.. तु बरोबर की मी बरोबर असले नाहीच झाले पाहिजे.. भले विचार दोन टोकाचे असले तरी हे मान्य आनि मी ते शक्यतो आता पाळत आहे.. माझे म्हणने येव्हडेच होते धागाकर्त्याने मुद्दे सांगितले की बोलायला व्यवस्थीत जाते..

१. भूसंपादन कायद्याविषयी लेखकाने मांडलेल्या मताशी मी सहमत आहे. भूसंपादन कायदा म्हणजे शेतकऱ्यांच्या जमिनी हिसकावून घेण्याचा कट नव्हे. विरीधी पक्ष या विरोधात उगाचच रान माजवत आहेत असा वाटतं

ह्या विषयावर चर्चा झालेली आहे.. धाग्याची लिंक बघतो आणि देतो.. क्रुपया तेथे वाचलेत रिप्लाय तर छान होयील .. कारण हा वादाचा मुद्दा आहे, आणि येथे पुन्हा सरकारी धोरणे..नियम बदलणे ह्या गोष्टी आल्याने वाद होण्याचीच जास्त शक्यता आहे..
भूमी अधिग्रहण कायदा

जाता जाता या मुद्याबद्दल इतकेच बोलेन.. भुसंपादन म्हणजे जमिनी हिसकावण्याचा कट नाही हे मान्य , पण कायदेशीर रित्या त्या शेतकर्‍याच्या संम्मतीशिवाय घेण्याचा जरुर मार्ग आहे, त्याला अनेक कंगोरे आहेत.. भावना आहेत..

(अवांतर:त्या धाग्यावरुन गृहित : आपले एकुलते एक शहरात घर अंदाजे किंअत ४० लाख बाजारभावप्रमाणे, आपल्यावर घर अवलंबुन)
समजा उद्या आपले घर जेथे आहे तेथे रस्ता करणार असे सरकारचे म्हणणे असेल. आणि सरकारी भावाने आपल्याला १० लाख पण हातात मिळणार नसतील आणि कामासाठी शहरातच थांबावयाचे आहे, मुलांचे शिक्षण आहेच.

आणि तेथे रस्ता डिक्लेअर झाल्यामुळे भाव अजुन वाढलेले आपल्यालाच बघायला मिळणार पण हातात १० लाख आणि ४०-५० लाख घर घेण्यासाठी जमनार नाही म्हणुन भाड्याने रहायला लागले तर.
फक्त डोळे मिटुन आपली परिस्थीती लक्षात आनली तर याची भयावयाता लक्षात येइन आणि जी जमीन अन्न ही देते , दरव्र्षी जगायला उत्पन्न ही देते ती घरापेक्षा मोठी आहेच.
आपली जशी नोकरी तशी त्यांची शेती असते, आपले तर फक्त घरच जाणार असे या उदा. दिले आहे.
घर आणि नोकरी दोन्ही गेल्यावर जी अवस्था आपली असेन त्या पेक्षा बेहत्तर हालत शेतकर्‍यांची होते...)

सबसीडी आणि सरसकट कर्जमाफी ह्यातून कुठलाही व्यवसाय आणि पर्यायाने अर्थव्यवस्था फारवेळ तग धरू शकत नाही.

हे मला मान्य आहे.. माझे ही असेच मत आहे.. पण ही वेळ येतेच का , हे आपण पाहिले पाहिजे.
सध्या आम्ही स्वता: शेती करत नाही, परंतु गॅस वर अजुनही आपण सबसिडी घेतोच.. माझे असेच म्हणने आहे एकदम नाही पण हळु हळु का होयीना सबसिडी बंद केल्या पाहिजेतच .. मग त्या कशाशीही निगडीत असुद्या.. म्हणुन जेंव्हा वर्षात सबसिडी गॅस ची संख्या ९ झाली तरी मला दु:ख झाले नाही... परंतु हे एकदम केले तर गरिब असणार्‍या लोकांना लगेच ते झेपणार नाही, त्यासाठी काही तरी नियम असावा..

पेट्रोल - डिझेलचे भाव बाजार भावाप्रमाणे केले .. चालेल.. पण फुकटचे त्या कंपण्यांचे चोचले, आणि आम्ही कसे कर्जात डुबलो आहे ह्यासाठीचे भाव वाधवाणे मंजुर नाही... तेल कंपण्या या सर्वात नमा मिळवणार्‍या कंपण्या आहेत जगात, त्या तोट्यात दाखवतात स्वता:ला.. जर तोट्यात आहात तर विकुन टाका ना मग , किंवा सरकारला द्या, जसे तुम्ही शेतकर्‍यास हे बोलता आहात त्या प्रमाणे, त्या तेल कंपण्या घेवुन पण सरकार अर्थव्यवस्थेतील भार कमी करु शकते.. पण असे होणार नाही, कारण दाखवताना तोटा दाखवला तरी तो तोटा नाहिये.

हे झाले आधीच्या सबसिडींविषयी, नविन सबसिडी देवुच नये असे वाटते..
--

शेती व्यवसायाकडे 'संकटात सापडलेल्या इतर व्यावासायांपैकीच एक" या दृष्टीने पाहण्याच्या लेखकाच्या भूमिकेशी मी सहमत आहे.

संकाटात सापडल्याल्या इतर व्यवसाय असे आपण म्हणु शकतो, परंतु इतर व्यवसाय आण शेती व्यवसाय यात आपल्या येथे सर्व नियम वेगवेगळे आहे.
जर आज मी ठरव्ले पेन र्निमिती करायची, तर त्याची किंम्मत कोणॅए इतर ठरवत नाही, त्यांच्यामध्ये डिलर/रीटेलर कोण असावेत हे मी ठरवेल, का ते कसे विकायचे , थे ही मी ठरवेल.
पण जर मी शेतीतुन उत्पादन घेत असेल, तर मात्र त्याची किम्मत मी ठरवु शकणार नाही, त्याच्या आदत्यांप्रमाणे मला भाव द्यावा लागेल, भले मला दिसते आहे की त्यांचे संबंध हे डायरेक्टा व्यापार्‍यांशी आहेत..

शेतीला सबसिडी नकोच, पण पाहण्याचा दृष्टीकोण नक्कीच बदलला पाहिजे, शेती पावसावर अवलंबुन आहे हे मान्य, पण ती सबसिडीच्या कुबड्यावर नक्कीच अवलंबुन नाही..

कारखान्यांना पण कुठल्या सबसिडी मिळतात हा माझ्यासाठी के शोधाचा विषय आहे, त्यातील मला काही माहीती नाही.. (पाहुच ते नंतर) परंतु कारखाण्यांचे कर्ज / त्यावरील व्याज माफ झाल्याचे पण ऐकिवात आहे, तसेही ह्या सर्व गोष्टीला माझा विरोध आहेच..

, उपलब्ध असलेले सांडपाणी, मलमूत्र इ. पासून शेती आणि इतर वापरासाठी प्रक्रिया करून पाणी वापरता येऊ शकते. अत्यंत सुलभ आणि भरवश्याचे तंत्रज्ञान यासाठी आज उपलब्ध आहे.

बरोबर ह्या गोष्टी होयला पाहिजेच, मुळ लेखात मात्र या विरुद्ध मते आहेत. तुमची मते त्या मुळ लेखापेक्षा चांगली आणि योग्य आहेत.

मूळ लेखात लेखकाने कुठेही शेती व्यवसाय बंद करा आणि दुसरे धंदे शोधा असा सल्ला दिलेला नाही. .

हा तुमचा मित्रावरील अंध विश्वास आहे, असे खेदाने बोलावे लागते आहे. माझी चर्चा मी त्या मुद्द्यांपासुनच सुरु केलेली आहे, शेती करणे म्हणजे आत्महत्या करण्यासारखे आहे असे परखड मत त्यात आहे.
जसेच्या तसे मुद्दे देतो त्या लिंक मधुन
१.

interact with farmers who are successful in agriculture or people who successfully taken alternative path rather than committing suicide by staying in farming.

२.

forcing people to stay in farming rather than providing alternative jobs and opportunities then we are forcing our farmers to commit suicide

loss making industry बद्दल वरती बोललोच आहे..