पुरुष!

भारताच्या माजी पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी त्यांना दिलेल्या मर्द या विशेषणाबद्दल निषेध व्यक्त केला नाही म्हणून तो विचार स्वीकारार्ह आणि कमी कपडे घालून, चित्रपटात बागडणारी म्हणून प्रिती झिंटाचे विचार उथळ असा विचार तुम्ही तरी करत नसाल अशी आशा आहे.

हं?

श्रीमती प्रीती (प्रेइटी?) झिंटा यांनी आपले विचार मांडताना कशा प्रकारचे कपडे घातले होते, याची मला कल्पना नाही. आणि श्रीमती इंदिरा गांधी यांनी (कोठल्याही लांबीचे कपडे घालून) निषेध व्यक्त केला नाही म्हणून तो विचार स्वीकारार्ह असावा हा निष्कर्ष मला तरी सयुक्तिक वाटत नाही.

फक्त, Mrs. Gandhi probably had better things to worry about एवढाच निष्कर्ष यावरून काढू इच्छितो.

'खूब लडी मर्दानी' हे काव्य कोणत्या काळात लिहीलं गेलं हे मला माहित नाही. पण आजही शौर्य, धैर्य हे गुण पुरूषी समजले जातात. तर काही(शे?) वर्षांपूर्वी असा समज असणं अस्थानी वाटत नाही.

मलाही निश्चित कल्पना नाही. पण पाहू या.

पुरूषप्रधान मानसिकता फक्त पुरूषांचीच असावी का? बहुदा नाही. स्त्रीवादी किंवा समानतावादी विचार करणारे पुरूषही प्रसिद्ध आहेत. भारतात स्त्रियांसाठी पहिली शाळा काढणार्‍याचं नाव महात्मा ज्योतिराव फुले असं आहे.

हो. मग? (मुद्दा समजला नाही.)

देवा, माझी थोडी अडचण अशी आहे की रोमन लिपीतलं मराठी आणि देवनागरीतलं इंग्लिश वाचायला मला फार त्रास होतो. कृपया त्या-त्या भाषेच्या सर्वमान्य लिपीत लिहीलंत तर वाचताना समजण्याचाही आनंद मिळेल.

ठीक.

अशा ठिकाणी Isolate it, ignore it and let it die its natural death, and in the meanwhile make good friends among both genders who are devoid of such attitudes, आणि अशांची वीण वाढवावी, हाच उपाय मला वाटते दीर्घकाळात प्रभावकारक ठरावा.
|
|
|
Let us not get stuck in a loop, trying to change the unchangeable. But at the same time, let us try to bring about change in achievable, practical ways.

आता ठीक?

"पोलिटिकली करेक्ट" म्हणजे काय?

हा शब्दप्रयोग पुष्कळदा ऐकला आहे. पण त्याचा अर्थ समजलेला नाही. साधारणपणे "अमुकतमुक लोक खरे तर माजले आहेत, पण पोलिटिकल करेक्टनेसमुळे त्यांची टीका करणार्‍यांची मुस्कटदाबी होते आहे" अशा संदर्भात ऐकला आहे. अर्थात त्या ठिकाणी "माजलेल्या लोकांबाबत भीती पसरल्यामुळे" असा अर्थ कळून येतो. नाहीतर कोण कधी कशाची मुस्कटदाबी करण्यास समर्थ आहे?

तुम्हाला "पुरुषा"च्या चित्रामधून "शौर्य" गुण कळून येत असेल, आणि ते प्रामाणिक असेल, तर तुम्हाला कोण थांबवू शकते? वर सांगितल्याप्रमाणे तुम्ही म्हणालच "ते चित्र तसे सगळ्यांनाच दिसले पाहिजे, अपमान तरी वाटायलाच नको." आणि त्याच्या विरोधातले लोक प्रामाणिकपणे म्हणतील "अपमान वाटतोच". "तुम्हाला अपमान वाटतो, त्याकडे मी दुर्लक्ष करतो" असे म्हणायचे पूर्ण स्वातंत्र्य तुमच्यापाशी आहे. मुस्कटदाबी कुठे आली आहे?

"पोलिटिकल करेक्ट"ची रड करणार्‍यांची खरी रड असते, की अपमानित लोक मग "अपमान नव्हताच मुळी" म्हणणार्‍यांचा सत्यवक्ते मानत नाहीत. त्यांचा उलट अपमान करतात. "पोलिटिकल करेक्ट"बद्दल आरडा म्हणजे "मी तुमचा करतो तो अपमान नाही, आणि तुम्ही माझा करता तो मात्र अपमान" ही कोती वल्गना असते.

प्रामाणिक टीका करणार्‍यांना कोणी आपली प्रामाणिक टीका करत असेल अशी रोखठोक देवाणघेवाण करता येते.

'तसे अर्थ असणं पोलिटिकली करेक्ट नाही, तेव्हा तो शब्द वापरणं योग्य नाही.' अशा प्रवृत्तीला माझा आक्षेप आहे.

म्हणून हे वाक्य मला समजलेले नाही. त्यामुळे हा आरोप मला लागू आहे की नाही, हे मी सांगू शकत नाही.

- - -

चित्रदर्शी म्हणजे मी मर्दानगी, शौर्य, धार्ष्ट्य, शक्ती, ताठा, आक्रमकपणा वगैरे वगैरे अर्थ गृहित धरतो आहे. तेच विशिष्ट अर्थ मला अध्याहृत होते.

या यादीत उपमान-शब्द कुठले आहेत आणि उपमेय-शब्द कुठले आहेत?
यात "मर्दानगी" (आणि कवितेतला "पुरुष") उपमान आहे काय? यात चित्रदर्शिता बाब शिश्नवृषण असण्याच्या स्थितीशी संबंधित आहे. अथवा जुन्या काळात ज्या व्यवसायांत स्त्रियांना शिश्नवृषण नसल्याचे बाळपणी दिसल्यामुळे मज्जाव होता, त्या व्यवसायांतील कर्तृत्वाला जुन्या काळात मर्दानगी म्हणत -> पुन्हा थेट शिश्नवृषणाचे निरीक्षण करण्याच्या सामाजिक रूढीशीच संबंधित. शिश्नवृषण नसलेल्यांना जे व्यवसाय उपलब्ध होते, त्यातील अचाट कर्तृत्वाला पूर्वी कधीही "मर्दानगी" म्हटल्याचे मी ऐकलेले नाही. "सुइणीने शेकडो बाळंतपणे करून मर्दानगी दाखवली??? मीराबाईने छळ सोसून गीतरचनांची मर्दानगी गाजवली??? पद्मिनीने विटंबना टाळण्यासाठी मर्दपणे आत्महत्या केली???" म्हणजे शारिरिक निरीक्षण केल्याशिवाय मर्दानगीचे व्यवसायही ठरवता येत नाहीत, त्यामुळे शिश्नवृषणाच्या चित्राशिवाय हा पारंपरिक अर्थ नाहीच.
उपमेये ही काय? "शौर्य, धार्ष्ट्य, शक्ती, ताठा, आक्रमकपणा" यांच्यात शिश्नवृषणवगैरे असण्याचे कुठलेच चित्र नाही. म्हणजे शिश्न-वृषण नसलेल्या/असलेल्या लोकांत हे गुण कमीअधिक प्रमाणात दिसतात. पारंपरिक व्यवसायातल्या स्त्रियांबाबत ही वर्णने येतात. "सुइणीने न थकता शेकडो बाळंतपणे करून अचाट शक्ती दाखवली. मीराबाई धार्ष्ट्याने छळवादी नवर्‍याला सामोरी गेली" वगैरे. "मर्दानगी"सह हे सर्व शब्द एका यादीत दिल्यामुळे माझा घोटाळा होतो आहे.

कोणी कोणाला सांगितले?

पहिल्या प्रतिसादात म्हटले आहे :

हे सर्व गुण बायकांमधे नसतातच का?

या प्रतिसादावरून असे दिसते की "पुरुष" या चित्रदर्शी रूपकात "स्त्रीपेक्षा भिन्न पुरुष" हे चित्र समजून आलेले आहे.

हि कविता मानसिक पुरुषत्वावर आहे. आणि ते कित्येक स्त्रीयांमधेही असते.

म्हणजे कवी "पुरुष आणि स्त्रिया" ही नैसर्गिक शब्द-जोडी असल्याचे मानतात. "मानसिक पुरुषत्व" म्हणजे काय? "पुरुष" असल्याची काही शारिरिक चिन्हे असतात, आणि काही मानसिक चिन्हे असतात. पैकी मानसिक चिन्हांचा संच म्हणजे मानसिक पुरुषत्व. (आता ही मानसिक चिन्हे कोणती, हे मला माहीत नाही. पण कवीला कुठलीतरी चिन्हे ठाऊक आहेत, असा अंदाज करता येतो.)
कवी म्हणतात :

शारिरीक पुरुषत्व असुनही मानसिक शंढत्व
असलेल्या पुरुषांच्या या काळ्या ढगात,

म्हणजे काळा ढग नसलेल्या सामान्य/ऐतिहासिक परिस्थितीत शारिरिक पुरुषत्व आणि मानसिक बिगरषंड पुरुषत्व एकत्र सापडेल असे कवीला अपेक्षित आहे. जर कवीची अशी अपेक्षाच नव्हती तर या ओळींचे प्रयोजन काय आहे?

मानसिक पौरुष "कित्येक स्त्रियां"मध्ये सापडतात, असे कवी म्हणतात. "मानसिक पुरुषत्व" हे स्त्रियांमध्ये सापडणे अनपेक्षित आहे, तरी कधीकधी सापडते, अशा अर्थानेच वरचे वाक्य अर्थपूर्ण आहे. वर्तमानकाळाचा आणि "कित्येक स्त्रियांचा" अपवाद सोडल्यास शारिरिक-मानसिक पुरुष हे बहुधा एका देहात-मनातच सापडावेत असे कवीचे चित्र आहे.

रूपकाच्या अर्थाबद्दल का अकारण घोळ माजवला आहे? अर्थ सगळ्यांना माहीत आहे. तशा अर्थाने तो शब्द वापरला तर स्त्रियांवर काहीतरी करून अन्याय होतो हा युक्तिवाद मला पटलेला नाही.

"अकारण" घोळ माजवला आहे, हा तुमचा फाजिल आरोप आहे. त्यास "अकारण नाही" इतके म्हणून नकारता येते. "सगळ्यांना" ठाऊक असलेला अर्थ मला माहीत नाही. "सगळ्यां"पैकी एक तर मी नाही, आणि माझे मत दुर्लक्षण्याइतके अल्पसंख्य आहे हे तुम्ही दाखवलेले नाही.

रूपकामध्ये उपमान काय आणि उपमेय काय हे तुम्ही स्पष्टपणे सांगितलेले नाही. शारिरिक चिन्हांनी कळून येणारा पुरुष हे उपमान आहे, आणि शौर्य हे उपमेय आहे, असे मी म्हणतो, आणि ही उपमा जुनाट/बोथट आहे, असेही मी म्हणतो. माझे विश्लेषण सुस्पष्ट आहे. घोटाळा काय आहे? "सगळ्यां"च्या मते हीच उपमान-उपमेय जोडी आहे, पण ती माझ्या मताच्या विरुद्ध आधुनिक/धारदार आहे : असे म्हणायचे आहे का? धारदार की बोथट, याबाबत तुमचा शब्द माझ्या शब्दाच्या फिट्टंफाट आहे. पण शारिरिक पुरुषत्व आणि शौर्य यांचा संबंध आधुनिक रसिकाला दिसणार तर नाहीच ना! याबाबत तुम्ही "सगळ्यांनी" काहीही स्पष्टीकरण दिलेले नाही. काही संबंध नसलेल्या उपमानाची धार काय कामाची?

- - -

मी एका प्रसिद्ध ऐतिहासिक वचनाचा असा अर्थ लावला. ह्यू रोझ म्हणाला की "बंडवाल्यांपैकी एकमेव पुरुष म्हणजे लक्ष्मीबाई होय."
मी लावलेला अर्थ असा होता :
ह्यू रोझ ज्या समाजात वाढला होता, त्या समाजात युद्धप्रसंगी कर्तृत्ववान असे फक्त पुरुष त्याने बघितलेले होते. त्याने बघितलेल्या सर्व बायका युद्धापासून दूर राहात असत, शिवाय भित्रट असत. त्यामुळे पुरुष<-> शूरपणे युद्ध करणारे; बायका<->युद्धापासून दूर राहाणार्‍या भित्रट हा अवश्यसंबंध त्याच्या मनात होता. हाच अवश्यसंबंध त्याचे पत्र वाचणार्‍या व्यक्तीच्या मनातही आहेत, असे मानण्यास त्याच्या समाजात वावरापासून त्याला अपेक्षा होती. स्त्रियांमध्ये शौर्य दिसणे हे इतके अनपेक्षित होते, की ते बघता लक्ष्मी स्त्री नसून पुरुष होती असा भास झाला (काव्यात्मक भास). बंडवाले बाकी लोक पुरुष नसून स्त्रिया असल्याचा काव्यात्मक भास ह्यू रोझला झाला.
हा भास होण्यासाठी त्याच्या मनात तिरप्या ठशातला अवश्यसंबंध गृहीतक म्हणून लागतो. नाहीतर तो भास होण्याचा प्रसंग उद्भवतच नाही.

मला "ह्यू रोझला तो काव्यात्मक भास झाला" इतकेच विश्लेषणाने कळते. मला स्वतःला तो काव्यात्मक भास आजवर कर्तबगार स्त्रियांना बघून कधीच झालेला नाही.

- - -

तुम्हाला एक प्रयोग सुचवतो. तुमच्या ओळखीच्या आणि आप्त अशा काही कर्तबगार स्त्रिया असतील : त्यांना म्हणून बघा "तुझे कर्तृत्व मोठे आहे, शारिरिक स्त्रीत्व असले तरी तुझे मानसिक पौरुष आहे."
कृपया खरोखर प्रयोग करावा. नुसता मानसिक प्रयोग तुम्ही केलेलाच आहे, आणि "स्त्रियांचा अपमान झालेला नाही, होऊही नये" अशा निष्कर्षापाशी आधीच पोचलेला आहात. काही स्त्रियांनी दिलेले वरील प्रतिसाद बघता तुमचा मानसिक प्रयोग पुरेसा नाही, ही जाणीव व्हावी.

पुरुष या शब्दात जी धार आहे ती माणूसमध्ये नाही.

याबाबत तुम्ही प्रामाणिकपणे आपली स्वतःची मनःस्थिती सांगत आहात, याची मला खात्री वाटते. त्याबाबत माझे स्पष्टीकरण असे : तुम्ही म्हणता ती धार फक्त पुरुषांनाच जाणवते. तमिळ-मराठी मिश्र समूहाला "अरे भाषेने नव्हे तर वृत्तीने तमिळ वाघ व्हा" म्हटले तर धार त्यातील तमिळ लोकांनाच जाणवेल. जे तमिळ असतील त्यांच्या आत्मप्रौढीला फुंकर मिळते, आणि तेवढ्यावरून मराठी माणसाला तितकीच धार वाटली पाहिजे असा त्यांचा भ्रम होतो, इतकेच.